“Mensen hebben rechten, ideeën niet. Ook religie zou dus niet boven kritiek mogen staan”

Als Nederlandse actrice en voorzitter van Vrij Links zet Femke Lakerveld zich ongebreideld in voor het vrije artistieke denken, een solidaire, seculiere maatschappij en de herwaardering van de individuele vrijheid. Een verdienste die de VUB bekroont tijdens haar ‘Feest van de Vrije Geest’, waar zowel Lakerveld als Guy Mortier een eredoctoraat zullen ontvangen.

Een vrije geest, artistieke vrijheid: wat betekenen ze voor jou?

Femke Lakerveld: “Een vrije geest is autonoom en onbevreesd. In de kunsten zou je kunnen stellen dat je trouw blijft aan je artistieke visie, ook al impliceert het risico’s voor je loopbaan. Tot zover het korte antwoord. Ruimer: een vrije geest is iemand die over de heersende moraal en conventies, over ideologische en politieke kaders heen kijkt. Het zijn mensen die hun eigen pad bewandelen, ondanks groepsdruk, druk vanuit het gezin, of een onvrij regime. In dat opzicht staan vrijdenkers - je zou het kunnen vergelijken met datgene waar de VUB voor staat - los van orthodoxie en dogma’s. Misschien zijn het in de academische wereld net de studenten en de onderzoekers die het langste stil zijn en het hardst durven twijfelen. Die niet op zoek gaan naar de bevestiging van hun denkbeelden, maar naar de ontkenning. “

“Ook zonder geld, macht en positie moet je de kans hebben om je stem te laten horen.”

En hoe vul je die waarden zelf in?

“Voor alle duidelijkheid: ik zie mezelf niet als een activiste. Hoogstens als iemand die haar eigen pad volgt – als actrice, maker, als voorzitter van Vrij Links. Ik ben niet zo bekend of berucht dat ik mezelf in de kijker speel van impulsieve geweldplegers, ik word niet verstoten door mijn familie, ik ben geen Theo van Gogh of een vrije Iraanse vrouw die haar haren laat wapperen. Maar ik stel mezelf wél op de proef door open en waardenvast te blijven, ook als het lastig wordt. Ik tracht de aspecten van dat vrijdenken te herkennen en daar ruimte aan te geven in mijn eigen werk en dat van andere kunstenaars via Vrij Links. Door projecten te initiëren waarin de vrije kunst centraal staat in plaats van de door culturele beleidsmakers gewenste opbrengst. Ik zie artistieke vrijheid en de vrijheid van meningsuiting als fundamenteel recht. Ook zonder geld, macht en positie heb je tenminste nog de kans om je stem te laten horen. De drijvende kracht achter een vrije samenleving. “

Was jouw achtergrond een belemmering om kritisch te leren denken en je vrij te uiten, of net een aanmoediging?

“Vrijdenken is geen luxe, maar wel kostbaar. De prijs ervoor kan hoog zijn, gaande van verlies van werk of bestaanszekerheid tot leven met bedreigingen. Ik kom zelf uit een klein gezin. Ik ben opgevoed door mijn moeder. Toen ik 5 was, is zij Kunstacademie gaan volgen. Dat had ze eerder niet gemogen van haar ouders. Tegen de stroom in heeft zij levenskeuzes gemaakt, en in dat opzicht heeft ze me voorgeleefd hoe je je autonomie bewaakt, hoe je onder druk overeind blijft. We hadden het niet breed maar ze nam me altijd mee naar musea, theatervoorstellingen en zocht voor mij de beste school in de omgeving waar ik nog net zelfstandig naartoe kon fietsen. In de jaren 90 ben ik sociale wetenschappen aan de Universiteit van Utrecht gaan studeren. Een tijd waarin het kritische denken voorop stond. Een aantal flinke tegengeslagen in mijn gezondheid (bij Femke werd long covid vastgesteld, nvdr) hebben mijn ontwikkeling en vrijheid in de weg gestaan. Maar dit heeft me ook gesterkt in mijn missie. Je kunnen roeren in het debat zonder erop afgerekend te worden, een goede gezondheid en financiële onafhankelijkheid, is voor veel mensen geen evidentie. Als samenleving zakken we door de morele bodem als we de meest kwetsbaren niet meer willen zien of horen.”

Wie of wat is of was voor jou een rolmodel of inspiratiebron op het vlak van vrije meningsuiting?

“Dan denk ik aan iemand als Zineb El Rhazoui (Frans-Marokkaans atheïste, feministe, ex-journaliste Charlie Hebdo, red). Zij zegt genoeg waar ik het niet mee eens, maar ik bewonder heel erg dat ze, ondanks voortdurende bedreigingen en geweld, blijft strijden voor mensenrechten, gelijkheid tussen vrouwen en mannen, journalistieke vrijheid. Op cultureel vlak o.a. Britse satire, zoals Jonathan Pie, Philomena Cunk. In Nederland hebben we een aantal goede cartoonisten, waaronder Ruben Oppenheimer die volhardt ondanks grote druk van buitenaf.. En de jonge auteur Lale Gül (Turks-Nederlands schrijfster, nvdr).  Vanwege haar moed om op te staan voor gewetensvrijheid en het belang van secularisme. Tot slot Eddy Terstall, een regisseur waarmee ik samen heb gewerkt én een goede vriend. Zijn vrijzinnige films zijn bijzonder inspirerend, ook om in te spelen. We hebben samen veel gereisd, ook naar landen waar de vrijheden schaarser zijn. Ze hebben de kiem gelegd voor de oprichting van Vrij Links, ondertussen zes jaar geleden.”

“Slechte ideeën moet je bestrijden met betere ideeën”

Moeten we op een podium of in de media alles kunnen zeggen? Zijn er grenzen aan de vrijheid? Waar liggen die van jou? 

“Macht en autoriteit moet je altijd kunnen bekritiseren. En je moet overal grappen over kunnen maken. De rechter bepaalt de grens. In de satire die ik maak, kan ik alleszins niet bang zijn voor taboeonderwerpen. Dat kán gewoon niet, zeker niet met politieke satire. Het is wel fascinerend om te zien hoe verschillend mensen mijn werk interpreteren. Sommigen zijn verontwaardigd door een kleine formulering, eerder dan door het onrecht dat wordt aangekaart. Ik heb zelf sowieso een grote affiniteit met equal opportunity offenders. Mensen die in het debat geen enkele ideologische of politieke kant sparen.”

“Overal waar tegengeluid wordt uitgesloten, ligt stagnatie op de loer”

Hoe erg staat de vrijheid van meningsuiting vandaag onder druk? Wat is volgens jou de grootste bedreiging? 

“Fundamentalistische en dogmatische voorschriften, uit welke ideologische, religieuze of politieke hoek dan ook. Wat niet helpt is het feit dat het ‘no debate’, het buiten het debat plaatsen van sommige onderwerpen, een acceptabele strategie is geworden. Dat de doelen zijn verplaatst van: weerbaar worden naar voorkomen dat mensen gekwetst kunnen worden. Door het uitsluiten van bepaalde denkwijzen ontstaat al snel een monocultuur. Ik zie dat bijvoorbeeld gebeuren in de cultuursector in Nederland waar vaak wordt voorgekauwd wat het morele kader dient te zijn of wie iets wel of niet mag maken. Hierdoor ontstaat het risico dat cultuurtempels zich net gaan ontwikkelen tot de minst creatieve plekken. Een parallel die je kan doortrekken naar de academische wereld en de druk op het vrije onderzoek. Overal waar tegengeluid wordt uitgesloten, ligt stagnatie op de loer.”

Zie je ook positieve initiatieven, wat geeft hoop?

“Gelukkig zijn er overal tegendraadse types. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat er daar op de VUB ook een boel van rondlopen. Mensen die de heersende normen durven bevragen, mooie dingen maken, ons weten te verrassen. Het onverdraagzame deel van de maatschappij, zowel aan het linkse als rechtse spectrum, is vaak luid maar ook relatief klein. Mijn hoop is gevestigd op de redelijke meerderheid, die geen belang stelt in tegenstellingen of te makkelijke antwoorden op complexe vragen. Via mijn werk kom ik zoveel mensen tegen met allerlei achtergronden en politieke voorkeuren die het progressieve en vrijzinnige geluid helpen versterken. Mijn dochter van 18 en haar generatiegenoten zijn geëngageerd en zetten hun betrokkenheid makkelijk om naar actie. Gezond verstand, nuchterheid en humor vind je overal, door generaties en groepen heen, en vormen hét alternatief voor polarisatie en onverdraagzaamheid.”

Tot slot, hoe kunnen we onze eigen vrije geest aanscherpen?

“Wie dat weet, mag het zeggen… Misschien door niet bang te zijn voor tegengeluid. Door vaker iets hardop te bevragen. Door ruimte te bieden aan experiment, mislukking. Maar misschien gaat daar nog wel een uitdaging aan vooraf. Door zelfspot, zelfrelativering te omarmen. Je lach gaat altijd eerst naar je buik, en dan pas naar je hoofd. Waardoor jouw lach een perfecte indicator is van hoe je écht over iets denkt, wat je écht raakt. En die ‘geraaktheid’ gaat altijd over de grenzen heen van wat je zelf verstandelijk mogelijk acht. Ben je toch boos of beledigd, bedenk dan dat maar een kleine prijs is voor een leven in een vrije democratie.”