Een autoritaire leider als Donald Trump grijpt niet zomaar de macht, schrijft Christophe Busch. De wisselwerking tussen de vervreemde elite en de ontwortelde massa verzwakt mee de democratie. Christophe Busch is directeur van het Hannah Arendt Instituut, waarvan de VUB een van de initiatiefnemers is.
Deze opinie verscheen in De Standaard.
Twee beelden uit het Amerikaanse Capitool spoken door mijn hoofd: dat van de techmiljardairs die tijdens de inauguratie van Donald Trump op de eerste rij stonden in de Rotunda en enkele dagen later dat van Stewart Rhodes, de net vrijgelaten extreemrechtse militieleider van de Oath Keepers, in de wandelgangen van het Capitool. Het zijn twee beelden die boekdelen spreken over de dynamiek die de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt vorige eeuw beschreef, tussen een vervreemde elite en een ontwortelde massa.
Arendt zag vorige eeuw in hoe een deel van de intellectuele, sociale en politieke elite steeds meer gedesillusioneerd raakte door traditionele normen en politiek. Daardoor raakten ze vervreemd en keerden ze zich af van het democratisch systeem dat ze als te zwak ervoeren. Ze zochten radicale alternatieven en omarmden ideologieën die een totale breuk beloofden met het verleden. Ze rationaliseerden en legitimeerden daarbij het extremistische gedachtegoed van nieuwe autoritaire leiders. De Franse filosoof Julien Benda beschreef dat in 1927 als “het verraad van de intellectuelen”. Hun taak als bewakers van universele waarden zoals waarheid, rechtvaardigheid en rationaliteit gaven ze op en ze lieten zich leiden door politieke, economische of nationalistische belangen.
Daarnaast beschreef Arendt de opkomst van massamaatschappijen waarbij de mensen zich sociaal, economisch en politiek uitgesloten voelden en niet meer betrokken waren bij traditionele sociale structuren zoals gemeenschappen, kerken, vakbonden of politieke partijen. Ze voelden zich aangetrokken tot eenvoudige verklaringen, charismatisch leiderschap en de belofte van een nieuwe collectieve stuwende kracht, zelfs als dat ten koste ging van hun individuele autonomie.
Ideologische aanjager
Een nieuwe autoritaire leider grijpt dus niet zomaar de macht. Het is een complex systeem dat mogelijk gemaakt wordt door de wisselwerking tussen de vervreemde elite en de ontwortelde massa die gezamenlijk de democratie verzwakken. De elite treedt daarbij op als ideologische aanjager en de massa als uitvoerder.
Arendts analyse van vorige eeuw komt als een donderende waarschuwing voor deze eeuw. In de beelden van de nieuwe digitale oligarchen en van de vrijgelaten leider van de extremistische beweging herken je haarscherp die gevaarlijke dynamiek tussen elite en massa. Het is een duivelse wisselwerking die we kunnen aanvullen met de gedetailleerde historische kennis dat democratieën erg kwetsbaar zijn voor mechanismen zoals propaganda, waarheidsverval, polarisatie, normalisering van autoritaire tendensen, manipulatie, intimidatie, noodmaatregelen, zuiveringspraktijken enzovoort.
Alternatieve werkelijkheid
Maar kennis uit het verleden vertaalt zich niet automatisch in wijsheid voor het heden. De lessen uit de geschiedenis zijn vaak symbolisch, eenvoudig en gratuit gebleken. Maar vandaag komt het er meer dan ooit op aan. We moeten ons daarbij niet verliezen in – wederom polariserende – discussies over de armbeweging van Elon Musk, of die nu wel of niet een Hitlergroet was. We moeten leren kijken naar de patronen en dynamieken die de democratische instellingen ondermijnen en de liberale democratie in een rotvaart laten afglijden.
Totalitaire verleidingen worden opnieuw ingevuld doordat de grens tussen waarheid en fictie vervaagt. Feiten zijn daardoor niet meer het gedeelde fundament voor het publieke debat, ze veranderen in opinies die verglijden naar “alternatieve werkelijkheden” en regelrechte complottheorieën. De georganiseerde aanval op media, wetenschap en justitie leidt tot een delegitimering van die instellingen, die waarheid borgen. Die manipulatie van de werkelijkheid is wat Arendt “de georganiseerde leugen” noemde.
"Meer dan ooit moeten we inzetten op waarheid, rechtvaardigheid en respect"
Nog een totalitaire verleiding is de snelle en systematische eliminatie van tegenstanders binnen de machtsstructuren en de vervanging van neutrale of kritische stemmen door loyale figuren. Die zuivering van tegenstanders, die vaak erg snel en meedogenloos wordt uitgevoerd, is wat we gelijkschakeling noemen, ‘Gleichschaltung’ in het Duits. De controledwang die Trump etaleert in de Republikeinse partij is een typevoorbeeld van zo’n machtsgreep, waarbij de partij volledig wordt omgevormd tot een instrument van zijn persoonlijke macht.
Bisschop in de deep state
Daarbij weten we dat waarheidsverval en gelijkschakeling elkaar versterken. Alles is wisselwerking. Het georganiseerde waarheidsverval, vooruitgestuwd door nieuwe informatie- en communicatietechnologie, legitimeert de gelijkschakeling door tegenstanders te beschuldigen van samenzwering, ontrouw of zelfs verraad. Zo beweert men dat onafhankelijke rechters, nu ook bisschoppen of sommige bureaucraten onderdeel zijn van de deep state en daarom verwijderd moeten worden. De gelijkschakeling versterkt op haar beurt het waarheidsverval doordat alle overgebleven machthebbers (de nieuwe elite) trouw zijn aan Trumps versie van de werkelijkheid. Daardoor wordt de waarheid in de praktijk een kwestie van partijloyaliteit.
Autoritaire leiders handelen snel en radicaal, ze ondermijnen de collectieve waarheid en installeren een systeem van loyaliteit waarin geen plaats meer is voor kritiek of oppositie. Ze geven alle ruimte aan de totalitaire verleidingen. De voorbije week was dan ook cruciaal om die dynamieken, die zich in hun bekende snelheid en voorbereiding ontplooiden, als acute uitdaging te aanzien.
De analyses en waarschuwingen van Arendt en Benda zijn relevanter dan ooit tevoren. De tweede regering-Trump vertegenwoordigt niet zomaar een tijdelijke verschuiving in beleid, ze vormt een structurele bedreiging voor de democratie.
Het verraad van de intellectuelen en elites maakt die dreiging mogelijk, de ontwortelde massa en de steeds extremer wordende bewegingen brengen ze ten uitvoer. Meer dan ooit moeten we inzetten op waarheid, rechtvaardigheid en respect. Het is aan de elite en de massa, aan ons allen om die kans te grijpen voor het te laat is. Wij hebben het geweten, zowel toen als vandaag.