De VUB koestert haar V van vrijheid. Ze vertelt ons verhaal als een kompas voor verzet en vooruitgang. In Vrije Geesten delen 32 wetenschappers en opiniemakers hun vrijheidsliefde en wat de V in VUB voor hen betekent. Voor henzelf, voor hun vakgebied, voor hun leven en hun werk. Ze inspireren om kritisch en met een open blik naar de wereld te kijken. Zo ook Nel de Mûelenaere, houder van de leerstoel Sporen van Verzet.
Vrijheid is een multifunctioneel woord. Ideaal voor monumenten, politieke slogans en namen van universiteiten: wie kan daar nu tegen zijn? Maar over welke vrijheid, en wiens vrijheid het gaat, bestaat minder eensgezindheid. Hannah Arendt verzette zich tegen de relatieve betekenisloosheid van vrijheid als een abstract principe door het te beschrijven als een actieve handeling. Voor haar oefen je vrijheid publiek uit in interactie met anderen: door te schrijven, door te spreken, door weerstand te bieden. Verzet is dan tegelijkertijd een manier om vrijheid te beschermen en te uiten.
Vrijheid zien als een veranderlijke praxis van politieke acties in de echte wereld helpt om vat te krijgen op dit veranderende begrip. Als vrijheid actie is, en verzet één van die acties, dan kunnen specifieke momenten van academisch protest mee blootleggen hoe onze universitaire gemeenschap het ‘Vrije’ in haar naam concreet invult. Een archeologie van publiek verzet voor vrijheid dus. Voor welke en wiens vrijheden ging de Vrije Universiteit Brussel in verzet?
“De sleutel om het ontzettend diverse academische verzet voor vrijheid te begrijpen is solidariteit”
De eerste archeologische laag is nog vers. Wat sporen van een tentenkamp, hier en daar nog een sticker met Free Palestine. De volgende opgravingslaag toont het studentenprotest tegen een andere apartheidspolitiek, die van Zuid-Afrika tijdens de jaren tachtig. Wat dieper graven, en daar liggen de spandoeken van mei 1968. We zien de sporen van een rectoraatsbezetting aan de toen nog tweetalige ULB. Slogans die oproepen tot meer inspraak voor studenten, vrede in Vietnam, bevrijding van het Griekse kolonelsregime en met een boodschap die Geert Buelens omschreef als ‘hoop, bevrijding en democratisering.’
En dan stuiten we op het moment waarop vrijheid een overlevingsstrijd werd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd aan de ULB de totalitaire dwang van de Nieuwe Orde beantwoord met moedige dissidentie. De sporen liggen in de universitaire en andere archieven. Manifesten en petities tegen de fascistische en nazistische opmars tijdens de jaren dertig. Een bijtend Duits inspectierapport uit 1940. De ordonnantie die Joodse hoogleraren op non-actief zette. En dan het besluit van de Raad van Bestuur op 24 november 1941 om de ULB te sluiten. Notities van clandestiene lessen, gegeven in het Terkamerenbos en aan keukentafels. Het verzetsblad Vrijheid waaraan de latere VUB-rector Aloïs Gerlo meewerkte. De afscheidsbrief van verzetslid en oudstudent Youra Livchitz aan zijn moeder vlak voor zijn executie. En na de bevrijding, de inhuldiging van het plakkaat met de gebeitelde namen van de ULB’ers die vermoord werden voor hun verzetsdaden in La Salle des Marbres.
Wat kunnen we ontwaren uit dit historische graafwerk?
Vooreerst dat zure klagers over ivoren torens er flink naast zitten. De Vrije Universiteiten van Brussel zijn steeds opnieuw het terrein geweest waar vrijheden werden gedefinieerd, bevochten en helaas ook bedwongen. Dat ligt misschien aan de aard van het wetenschappelijk werk en denken, dat fundamenteel steunt op wat Jan Blommaert zo mooi ‘de vrijheid van dissidentie’ noemde. De Vrije Universiteit Brussel is gesticht met de belofte dat alles in vraag kan worden gesteld, wars van enige andere controle dan de wetenschappelijke toets. En dat houdt soms een zekere weerbarstigheid in, een bereidheid om algemeen aanvaarde waarheden, gezaghebbende modellen en ideologische zekerheden in vraag te stellen. Zoals Remco Campert dichtte: ‘jezelf een vraag stellen / daarmee begint verzet / en dan die vraag aan een ander stellen’.
Maar academische vrijheid is nooit de enige vrijheid geweest waarvoor gevochten werd op het Oefenplein en de Solbosch-campus. De sleutel om het ontzettend diverse academische verzet voor vrijheid te begrijpen is solidariteit. Het opkomen voor bedreigde vrijheden van anderen, in de echte betekenis van het woord ‘andere’: andere religie, andere taal, andere huidskleur, ander gedachtengoed. Dat verbindt de Gaza-protesten, protest tegen de Vietnam-oorlog en het antifascisme van de jaren 1930 en 1940. Een bekommernis voor de vrijheid van wetenschappers en hun werk wereldwijd, maar ook een diep sociaal engagement. Want de geschiedenis leert ons dat als vrij onderzoek onder vuur komt, het alarmsignaal afgaat voor andere politieke vrijheden, èn vice versa.
Bio Nel de Mûelenaere
Prof. dr. Nel de Mûelenaere is docent hedendaagse geschiedenis aan de VUB en houder van de leerstoel Sporen van Verzet. Ze doet onderzoek naar voedsel, verzet en solidariteit in België tijdens en tussen de twee wereldoorlogen.