Antropoloog Tim Ingold, professor emeritus sociale antropologie aan de Universiteit van Aberdeen, komt op 3 maart langs voor een lezing en een discussie. Hij pleit voor een ‘nieuw humanisme’, dat de vooruitgangsdoctrine van het verlichtingsdenken inruilt voor duurzaamheidsdenken. “We zullen zowel ons onderwijs als onze democratie fundamenteel moeten herorganiseren.”
Woon op 3 maart 2025 de lezing 'Manifest voor een nieuw humanisme' met Tim Ingold bij.
Heerschappij uitoefenen over de wereld: dat was volgens de filosofen van de Verlichting de lotsbestemming van de mensheid. Dankzij deze vooruitgangsdoctrine hebben wetenschap en technologie reuzensprongen vooruit gemaakt en zijn de levens van miljoenen mensen verbeterd. Dat kwam wel met een prijs: stijgende sociale onrechtvaardigheid en een aftakelende leefomgeving. Vandaag is die prijs niet langer houdbaar, stelt Tim Ingold. “Veel mensen uit de humanistische traditie pleiten voor een alternatieve, post-humanistische visie. Dat post-humanisme is een grote kerk met veel verschillende meningen, maar ze hebben één iets gemeen: kritiek op het antropocentrisme – de mens staat centraal - en het exceptionalisme – de mens is fundamenteel anders en superieur dan andere levende wezens - van de verlichtingsfilosofen.”
Post-humanisten halen de mens van zijn pedestal?
“Ja, maar ze slaan een beetje door in het andere extreem: ze vinden dat er geen verschil meer is tussen menselijk en niet-menselijk en tussen de maatschappij en de natuur.”
Daar heb jij dan weer kritiek op.
“Zo stel je mensen vrij van de verantwoordelijkheid voor het leven om hen heen, vind ik. Dat soort van ideeën is geen grote hulp voor de komende generaties die de wereld wel willen doen bloeien. Soms zit er zelfs een geur van wanhoop aan: ‘wij mensen hebben het allemaal verpest, we hebben geen recht van spreken meer, we trekken onze handen er beter van af - gedoemd zijn we toch’.”
U pleit voor een ‘nieuw humanisme’. Wat is het verschil met dit post-humanisme?
“Ik vind dat mensen wel degelijk exceptionele wezens zijn tussen alle andere levende wezens. Precies daarom hebben we een bijzondere verantwoordelijkheid: zorgen voor de dingen. Ik stel voor om op een positieve manier te onderzoeken wat wij als mensen kunnen doen en welke rol we kunnen spelen in de toekomst van de planeet.”
“De breuk tussen onderwijs en democratie scheurt onze maatschappijen uiteen”
Waarin zijn mensen dan zo verschillend van andere wezens?
“Mensen hebben een narratief vermogen. In elke samenleving worden er verhalen verteld over het ontstaan van de wereld en de rol van onze voorouders en de andere levende wezens daarin. Die verhalen gaan over van generatie op generatie. Mensen zijn in staat om hun eigen levensverhalen en ervaringen te verweven met de levensverhalen en ervaringen van andere mensen, in een voortdurend verhaal voor de wereld. Ik vergelijk het wel eens met een koor. Mensen zingen hun eigen lijnen, maar ze kunnen tegelijk het hele koor horen. Andere wezens horen alleen hun eigen lijnen en die van wezens waarbij ze direct betrokken zijn. Daardoor krijgen wij mensen een verantwoordelijkheid die in de echte zin van het woord uitzonderlijk is.”
De mens staat dan toch centraal?
“Ja, maar niet zoals de verlichtingsfilosofen dat begrepen, als heer en meester die los staat van de rest van de wereld en er bovenuit torent. Het nieuwe humanisme staat voor antropocentrisme in de letterlijke betekenis: we kunnen onze verantwoordelijkheid maar uitoefenen vanuit een positie in het hart van onze leefwereld. Centraal erin, niet los ervan. Het nieuwe humanisme streeft naar co-existentie en naar duurzaamheid, eerder dan naar overheersing en vooruitgang.”
Is dit nieuw humanisme een brede nieuwe stroming in het humanisme?
“Niet echt, al zijn er nog mensen die gelijkaardige ideeën opperen. Je mag ‘nieuw’ trouwens niet verkeerd begrijpen, in de zin van een nieuwe trend. Ik doel ermee op een humanisme dat gebaseerd is op het idee van vernieuwing, van verjonging. Ik zoek een manier om het verleden in de toekomst te brengen in plaats van het zomaar achter ons te laten.”
Maak dat eens concreet?
“Eén aspect daarvan heb ik uitgewerkt in mijn boek The Rise and Fall of Generation Now. Dat gaat over de manier waarop generaties overlappen en samenwerken. We hebben een samenleving opgebouwd die generaties beschouwt als aparte lagen in een stapel. Met elke nieuwe generatie die er bijkomt, zakt de vorige generatie een beetje verder in het verleden weg. Die kijk is typisch voor de moderne tijd.”
Foto: Serena Campanini
Vroeger was het anders?
“In het verleden leefden en werkten de verschillende generaties samen onder hetzelfde dak. De ouderen gaven hun verhalen en ervaring door aan de kinderen. Dat is veranderd, en ik vind de gevolgen tragisch. Het heeft de generaties uit elkaar gedreven. Geïnspireerd door het nieuwe humanisme moeten we zoeken naar manieren om generaties weer samen te brengen, zodat hun levens weer overlappen en ze samen een nieuwe toekomst kunnen smeden. Dan vormen de generaties in elkaar gevlochten strengen van hetzelfde touw.”
Er zijn experimenten die een crèche, een school en een woonzorgcentrum in één gebouw onderbrengen.
“Bijvoorbeeld. Over het onderwijs gesproken: ook dat moeten we fundamenteel herdenken. Nu heeft het hele systeem één doel: niet het verzekeren van het voortbestaan van het leven, maar kinderen klaarstomen zodat ze kunnen deelnemen aan de neoliberale orde, een systeem dat de sociale ongelijkheid vergroot en de natuur schade toebrengt. Terwijl onderwijs zou moeten gaan over hoe de maatschappij haar toekomst veilig stelt.”
Hoe zie je dat in de praktijk?
“Ik wou dat ik het wist. Ik zie dat het huidige onderwijssysteem niet werkt, dat het niet duurzaam is dat het mensen in de steek laat. Ik kan me ook een alternatief voorstellen. Maar hoe we van het ene naar het andere moeten gaan?”
Naast het onderwijs wil je ook de democratie herdenken?
“De breuk tussen onderwijs en democratie scheurt onze maatschappijen uiteen. Ze lijken in tegenovergestelde richtingen te evolueren: het onderwijs wordt gezien als een systeem dat vooral de meritocratische elite ten goede komt, terwijl de democratie in populisme wegglijdt. We moeten zowel het onderwijs als de democratie zo herdenken, dat ze begrepen worden als manieren waarop we samen kunnen voortgaan in verschil. Het leven wordt dan een soort van publieke conversatie, waarin iedereen zijn eigen stem heeft en waarin stemmen naar boven komen als reactie op andere stemmen.”
Dat klinkt vaag. Iemand moet toch knopen doorhakken?
“We blijven natuurlijk dingen beslissen, maar die beslissingen worden gemaakt in en door een conversatie tussen mensen die met elkaar verbonden zijn door gedeelde ervaringen, plaatsen en instellingen. Waarschijnlijk is de natiestaat te groot om de politiek zo te organiseren. Misschien moeten we eerder op het niveau van steden denken. Ook voor de manier waarop we produceren en distribueren trouwens. In de stad wonen veel mensen dicht bij elkaar. Ze zullen in de toekomst vaker zelf voedsel kweken of wonen of werken vlakbij de locaties waar die geproduceerd worden. We zullen het allemaal moeten uitzoeken, want het globale neoliberalisme stort in elkaar. Het is een zootje, en niemand lijkt te weten welke richting we uit gaan.”
In je werk heb je het over de verbondenheid van mensen met elkaar en met de natuur, die etymologisch gezien (‘natus’ betekent geboren) de ‘moeder van alle dingen’ is. Als ik Frank Zappa mag parafraseren: religion’s not dead, it just smells funny?
“Ik ben opgevoed in een atheïstisch gezin en ik heb niets met de kerk als instituut, maar ik doe wel inspiratie op bij collega’s met een academische achtergrond in de theologie. Ze denken na over dezelfde problemen als ik en zitten soms op dezelfde golflengte. Dat was toch een grote verrassing voor mij. De ‘amor mundi’, de liefde voor de wereld, is steeds belangrijker geworden in mijn gedachtengoed: het gevoel dat je deel uitmaakt van een bestaan dat groter is dan jezelf. Als iemand tegen mij zegt dat hij dat ‘god’ noemt? Well, that’s fine. Daar zal ik niet moeilijk over doen.”
Hoe noem jij het zelf?
“Ik zou het eerder ‘truth’ noemen. Niet in de zin van een waarheid die je objectief kan vinden, op een wetenschappelijke manier, zoals big science die denkt dat we uiteindelijk alles zullen begrijpen. Ik definieer het eerder als een eenheid, een samenklank van ervaring en verbeelding, in een wereld voor wie wij levend zijn en die levend is voor ons. Ik denk dat we allemaal naar die waarheid op zoek zijn, maar we kunnen ze nooit vinden, omdat ze zoveel groter en verder is dan wijzelf.”
Hoe ervaar je die zoektocht in je eigen leven?
“Als ik wandel of een boek lees of worstel met een idee dat ik op papier probeer te krijgen, en me afvraag wat me drijft om dat te doen: dat is het.”
De wereld heeft je nodig
Dit initiatief maakt deel uit van het publieksprogramma van de VUB: een programma voor iedereen die vindt dat het anders kan in de wereld en gelooft dat wetenschappelijke inzichten, kritisch denken en dialoog een belangrijke eerste stap zijn om je stempel te drukken op jouw omgeving en de wereld.
Als Urban Engaged University wil de Vrije Universiteit Brussel een drijvende kracht van verandering in de wereld te zijn. Met ons academisch onderwijs en ons innovatief onderzoek dragen we bij aan de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties en drukken we mee onze stempel op de toekomst.
Creëer mee(r) impact Ontvang uitnodigingen voor VUB's publieksactiviteiten