VUB-onderzoeker Pieter Martens: 500 jaar geleden verscheen 'de eerste krant'

Tegenwoordig vinden we het vanzelfsprekend dat in de krant bij elk nieuwsartikel een treffende afbeelding staat: meestal een foto, soms een cartoon of infografiek. Die beeldgedreven journalistiek lijkt misschien iets van onze tijd, maar de honger naar nieuwsbeelden is volgens Pieter Martens, Hoofddocent architectuurgeschiedenis aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB), al eeuwen oud. “We kunnen zelfs stellen dat de visuele journalistiek gisteren exact 500 jaar oud was”, zegt Martens.

Kunstwetenschappen en Archeologie studeren? Ontdek onze opleiding!

“Op 24 februari 1525 vond de befaamde Slag bij Pavia plaats. Franse troepen die de Noord-Italiaanse stad belegerden, werden door het ontzettingsleger van keizer Karel V in de pan gehakt. De fine fleur van de Franse adel sneuvelde op het slagveld en de Franse koning werd gevangengenomen. Karel V zelf was er die dag – toevallig ook zijn 25ste verjaardag – niet bij in Pavia, maar de roemrijke overwinning van zijn troepen op de Franse aartsvijand versterkte zijn machtspositie in Europa en werd uitgebreid gevierd en in de verf gezet – letterlijk. Het was het eerste nieuwsfeit ooit waarvan op grote schaal prenten en schilderijen werden gemaakt.”Al meteen na de slag werden nieuwsberichten gedrukt: pamfletten van enkele pagina’s met een kort verslag van de gebeurtenis en een bijbehorende illustratie, sommige maar lang niet allemaal propaganda, de meeste ook gemaakt door mensen die als ooggetuige – ‘journalist’ – ter plaatse waren. “Zij maakten eigenlijk de allereerste voorlopers van de krant”, zegt Martens. “Ook losse nieuwsprenten circuleerden: houtsneden die de slag in beeld brachten met wat verklarende opschriften erbij maar zonder verdere tekst. Die prenten stonden vervolgens model voor talloze schilderijen die de slag op groter formaat en in kleur herdachten. Vandaag zijn er hier nog een tiental van bewaard. Destijds moeten er honderden in omloop zijn geweest in heel Europa, gaande van mediocre werken op doek tot verfijnde kunstwerken op paneel door gerenommeerde schilders. En ze waren niet alleen bestemd voor de rijke elite. In Antwerpen bijvoorbeeld hadden veel gewone burgers in hun woning een schilderij van de slag bij Pavia aan de muur hangen. Tot het nieuwsfeit een paar jaar later gedateerd was en het schilderij werd vervangen door een recenter onderwerp. Als een verre, trage voorloper van de televisie.”Het meest indrukwekkend is wel de prachtige serie van zeven wandtapijten die enkele jaren na de feiten in Brussel werden geweven voor de keizer zelf en die tegenwoordig te bewonderen zijn in het Capodimonte museum in Napels (al zijn ze momenteel op tournee in Amerika). Ze tonen in magnifiek, kleurrijk detail de opeenvolgende actiescènes en vormen bovendien – zo werd pas recent ontdekt – één doorlopend, 60 meter breed panorama van het slagveld. Een soort stilstaande cinema dus.

"Het publiek ging belang hechten aan de waarheidsgetrouwe weergave van gebeurtenissen en personen en plaatsen die in de actualiteit waren"

“De Slag bij Pavia was zeker niet de eerste historische gebeurtenis waarvan dergelijke nieuwsbeelden werden gemaakt”, weet Martens. Hijzelf maakte een doctoraat over militaire architectuur in de 16de eeuw, de eeuw waar voor het eerst min of meer betrouwbare beelden van belegeringen en militaire posities werden geproduceerd. “De slag om Pavia is wel de eerste gelegenheid waarbij dat zo massaal gebeurde en waarbij het beeldmateriaal bovendien twee belangrijke innovaties illustreerde”, aldus Martens. “Ten eerste werd met de opkomst van de drukkunst het nieuwe genre van de nieuwsprent in korte tijd razend populair. Het waren goedkope, kort na de feiten en in grote oplage gedrukte prenten die aan een breed publiek opmerkelijke actuele gebeurtenissen toonden, zoals gruwelijke misdaden, miraculeuze geboortes of astronomische fenomenen – en vooral de vele wapenfeiten van de toenmalige oorlogen. Ten tweede waren de afbeeldingen voor het eerst geen pure verzinsels meer, maar het werk van ooggetuigen en daardoor realistisch en betrouwbaar – of dat beweerden ze toch te zijn. Via dergelijke “naar het leven” gemaakte prenten konden de mensen de laatste nieuwsfeiten bekijken alsof ze er zelf bij waren. Het publiek ging belang hechten aan de waarheidsgetrouwe weergave van gebeurtenissen en personen en plaatsen die in de actualiteit waren. Die twee innovaties maakten van het beeldmateriaal van de Slag bij Pavia het vroegste voorbeeld van wat we ‘moderne’ visuele verslaggeving kunnen noemen.”

Ondanks de nieuwe aandacht voor topografische en feitelijke nauwkeurigheid bood het beeldmateriaal geen exacte weergave, en objectief was het al evenmin. Vertekening gebeurde hoe dan ook, al of niet intentioneel. “De schetsen die een ooggetuige ter plaatse had gemaakt werden eerst omgewerkt tot een kundige compositie om alle scènes in één beeld te kunnen samenvatten. Dat beeld werd vervolgens veelvuldig gekopieerd en daarbij meestal wat aangepast: details werden weggelaten of toegevoegd of veranderd. Soms ging het om onopzettelijke fouten of slordigheden, maar vaak om bewuste manipulaties om bepaalde personen of handelingen te benadrukken. Een Duitse nieuwsprent van de Slag wijzigde bijvoorbeeld het gezichtspunt om de Duitse soldaten op de voorgrond te plaatsen.”

“Historici die de beelden als bron willen gebruiken moeten ze dan ook kritisch bekijken en hun zelfverklaarde geloofwaardigheid niet zomaar aannemen”, besluit Martens. “Net zoals de hedendaagse krantenlezer maar beter met kritische blik naar de beelden op de nieuwspagina’s kijkt. Beeldgeletterdheid is in tijden van fotoshoppen en deepfakes meer dan ooit een nodige vaardigheid, maar de manipulatie van nieuwsbeelden is al zo oud is als het maken van nieuwsbeelden zelf – vandaag dus precies vijfhonderd jaar.”

Onderzoeksgroep VISU (Histories of Art, Architecture and Visual Culture)https://visu.research.vub.be/