In het pas verschenen boek Vrije Geesten delen 32 wetenschappers en opiniemakers hun vrijheidsliefde en wat de V in VUB voor hen betekent. Op deze Internationale Dag van de Moedertaal staat één vrijheid centraal: de taal die je spreekt. “De vrijheid om je taal te kiezen en te gebruiken is een fundamenteel aspect van persoonlijke vrijheid,” aldus VUB-onderzoeker Mathis Saeys.
“In Brussel, een stad met meer dan 100 gesproken talen, is taalvrijheid essentieel: het is een fundamenteel recht en cruciaal voor persoonlijke ontwikkeling en sociale cohesie,” stelt Mathis. Dit recht staat echter onder druk. De Taalbarometer, een baanbrekend onderzoeksproject dat sinds 1997 de taaldynamiek van Brussel in kaart brengt, toont aan hoe taalvrijheid bijdraagt aan sociale verbondenheid, maar ook welke uitdagingen meertaligheid met zich meebrengt. In een stad waar taal zowel een brug als een barrière kan zijn, blijft de vraag actueel: hoe waarborgen we taalvrijheid zonder uitsluiting?
De geboorte van de Taalbarometer
Het verhaal van de Taalbarometer begon in 1997, onder leiding van VUB-professoren Els Witte en Rudi Janssens. “Na de afschaffing van de taaltellingen in 1947 waren er slechts sporadische en vaak onvolledige gegevens beschikbaar over de taalsituatie in Brussel. Hiaten in de kennisbasis bemoeilijkten het formuleren van een efficiënt talenbeleid. Het project was baanbrekend omdat het voor het eerst op een systematische en wetenschappelijke manier de taalsituatie in Brussel in kaart bracht. Voorheen waren gegevens over de taalsituatie in Brussel beperkt en vaak gekleurd door de invalshoek van specifieke belangengroepen. Dankzij de Taalbarometer kunnen we nu een representatief en gedetailleerd beeld schetsen van de taaldynamiek in de stad en is bovendien de weg vrijgemaakt voor beleidsmaatregelen die taalvrijheid ondersteunen.”
Taalvrijheid als sleutel tot sociale cohesie
“In Brussel wordt de unieke mengelmoes van talen en culturen vaak als een uitdaging gezien, maar dat biedt ook enorme kansen"
“Een van de belangrijkste inzichten uit de Taalbarometer is de rol van taalvrijheid in het dagelijks leven van Brusselaars. De mogelijkheid om je thuistaal te gebruiken in verschillende contexten – op het werk, in de publieke ruimte – is een cruciaal aspect van individuele vrijheid. Taalvrijheid bevordert niet alleen persoonlijke ontplooiing, maar draagt ook bij aan sociale cohesie. Mensen voelen zich meer verbonden en geaccepteerd als ze hun eigen taal kunnen gebruiken. De taaldiversiteit maakt van Brussel een dynamische en innovatieve stad: ze bevordert creativiteit en interculturele uitwisseling, wat op haar beurt bijdraagt aan de economische en sociale vitaliteit van de stad.”
De uitdagingen van taaldiversiteit
“De diversiteit aan talen in Brussel brengt ook uitdagingen met zich mee. Een groeiend aantal Brusselaars spreekt geen van de drie contacttalen - Nederlands, Frans of Engels -, wat problemen veroorzaakt bij de toegang tot publieke diensten en de arbeidsmarkt. Hoe gaan we als samenleving om met diversiteit zonder de taalvrijheid te ondermijnen?”
“Een mogelijke oplossing is het inzetten van tolken en interculturele bemiddelaars. Professionals kunnen de communicatie tussen mensen die verschillende talen spreken vergemakkelijken. Daarnaast zien we dat binnen bepaalde gemeenschappen eigen netwerken ontstaan die de rol op zich nemen. Denk bijvoorbeeld aan de Turkse en Bulgaarse gemeenschappen in Brussel, die hun eigen diensten en ondersteuningsnetwerken hebben opgebouwd. Dergelijke cohesie illustreert de veerkracht en het aanpassingsvermogen van die gemeenschappen.”
"De spanning tussen taalregels en de realiteit van de meertalige samenleving wordt steeds duidelijker: regels zijn rigide, maar de praktijk vraagt om flexibiliteit"
“Binnen de formele domeinen, zoals de overheid en publieke dienstverlening, gelden strikte taalregels. Die zijn bedoeld om een minimale standaard van communicatie en dienstverlening te garanderen. Echter, in de praktijk zien we dat de regels ingehaald worden door de realiteit van de meertalige samenleving. De private sector speelt daar een voortrekkersrol in: bedrijven en organisaties zien het economische voordeel van meertaligheid en passen zich aan. Dat leidde tot een cultuur van taalondersteuning en -facilitatie, waarbij werknemers aangemoedigd worden om meerdere talen te gebruiken, wat bijdraagt aan een inclusieve werkomgeving en de economische kansen van zowel individuen als bedrijven groter maakt.”
Meertaligheid als sociale hefboom
“Een van de belangrijkste bevindingen van de Taalbarometer is dat meertaligheid het sociale weefsel van Brussel versterkt. Het vermogen om meerdere talen te spreken, of op zijn minst een basiskennis te hebben van de dominante talen in de stad, vergroot de kansen op sociale en economische participatie. Het zorgt ervoor dat mensen zich beter kunnen aanpassen aan verschillende sociale contexten en gemakkelijker relaties kunnen opbouwen. Daarnaast zien we dat taalvrijheid een belangrijke rol speelt in het bevorderen van een interculturele dialoog. Door het respecteren en waarderen van de taalkeuzes van anderen, creëren we een cultuur van wederzijds begrip en respect, essentieel voor de sociale cohesie in een diverse stad als Brussel.”
De toekomst van taalvrijheid in Brussel
“Taal en vrijheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in Brussel. De uitdaging is om een evenwicht te vinden tussen het respecteren van individuele taalkeuzes en het waarborgen van effectieve communicatie en dienstverlening. Dat vraagt om flexibele en innovatieve beleidsmaatregelen die inspelen op de veranderende taaldynamiek in de stad.”
“Taal en vrijheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in Brussel"
“Het is van cruciaal belang dat we blijven investeren in onderzoek en initiatieven die taalvrijheid ondersteunen. De Taalbarometer heeft aangetoond hoe waardevol gedetailleerde en wetenschappelijk verantwoorde gegevens zijn voor het formuleren van effectief beleid. Taalvrijheid is de sleutel tot een inclusieve en veerkrachtige samenleving, en het is aan ons allen om deze vrijheid te koesteren en te beschermen. Dat is niet alleen een kwestie van rechtvaardigheid, maar ook van sociale en economische vitaliteit.”
Bio Mathis Saeys
Mathis Saeys is Master in de Politieke Wetenschappen en Master in de Urban Studies. Als jonge onderzoeker voerde hij mee het onderzoek uit naar de Mapping en analyse van meertalige initiatieven in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Onlangs finaliseerde hij de publicatie 20 jaar BRIO-Taalbarometeronderzoek. Bij BRIO is hij verantwoordelijk voor het taalbarometeronderzoek in Brussel en de Vlaamse Rand.
Hoe vrij is jouw vrije geest écht?
De VUB draagt de V hoog in het vaandel: de V van vrijheid. We willen vrij zijn om alles in vraag te stellen. Vrij om te beslissen over ons eigen lichaam. Vrij om hogere machten af te wijzen. Maar onze vrijheid staat onder druk. Polarisatie, groeiende intolerantie en fake nieuws, aangejaagd door de algoritmes en echokamers van het internet, knagen aan onze waarden. Met dit boek heb je het antidotum voor dit sluipende gif in handen.
32 wetenschappers en opiniemakers, scherpe denkers van binnen en buiten de universiteit, vertellen wat die ‘V’ betekent. Voor henzelf, voor hun vakgebied, voor hun leven en hun werk. Deze vrije geesten - vrijdenkers in de ware zin van het woord – inspireren om kritisch en met een open blik naar de wereld te kijken.