Van een betere cognitieve ontwikkeling tot minder gezondheidsproblemen: tijd in de natuur is pure winst voor kinderen. Het Athénée Royal 2 is één van de 20 Brusselse scholen die via het project Opération Ré-Création subsidies krijgen om hun speelplaatsen te transformeren tot groene ruimtes. Vandaag ogen de betonnen speelplaatsen van de basis- en secundaire school nog weinig uitnodigend, maar daar komt snel verandering in. ‘De afbraakwerken starten in mei 2025 en zes maanden later moet alles klaar zijn’, zegt Alex Liesenborghs, wetenschapsleerkracht en coördinator van het project. Athénée Royale 2 is een voorbeeld voor het EU-project COOLSCHOOLS. VUB-onderzoekster Elsa Gallez doet onderzoek in het kader van COOLSCHOOLS, dat scholen moet helpen vergroenen.
Leerlingen als ontwerpers
Het vergroeningsproject is gestart voor én door kinderen. ‘We hebben onze leerlingen gevraagd hoe hun ideale speelplaats eruitziet’, zegt Liesenborghs. ‘Meer dan honderd ideeën stroomden binnen. Een van de meest gehoorde wensen was een fietszone. Leren fietsen is in deze buurt niet vanzelfsprekend. De straat is geen veilige oefenplek en het fietsplein trekt vooral ervaren fietsers aan. Daarom voorzien we op de speelplaats afgebakende fietslussen, waar veilig geoefend kan worden.’ Glijbanen en tunnels, een waterzone, een plek om muziek te maken, picknicktafels, natuurlijke rustplekken, een half verhard sportveld, groentetuinen en zelfs een amfitheater dat dienstdoet als buitenlokaal… ‘Het finale ontwerp weerspiegelt alle wensen van onze leerlingen en nodigt uit tot verschillende spelvormen. Voor ieder wat wils.’
Olivier Erauw
Groene impact
De voordelen van groene speelplaatsen reiken verder dan ultiem speelplezier. ‘Het is onze manier om ons in te zetten voor de huidige klimaatproblemen’, zegt Olivier Erauw, directeur van de basisschool van het Atheneum. ‘De beplanting zal natuurlijke schaduwzones creëren en lokale verhitting helpen tegengaan. We vervangen de betonnen verharding zoveel mogelijk door zachte materialen, voor een betere waterinfiltratie. Het project laat leerlingen de waarde van de natuur ervaren. Ze worden zich bewust van klimaatuitdagingen, leren over fauna en flora en raken vertrouwd met het kweken van groenten en fruit. Thema’s waar ze niet enkel over leren, maar die ze hier ook echt beleven.’
"Onderzoek toont aan dat op groene speelplaatsen veel minder accidenten gebeuren"
Een veilige ruimte voor iedereen
De school is gebouwd op een moeraszone en dat ervaren ze hier aan den lijve. ‘Het water duwt de betonnen klinkers omhoog, met valpartijen tot gevolg’, zegt de directeur. ‘Onderzoek toont aan dat op groene speelplaatsen veel minder accidenten gebeuren. Het groene project zal de hele werking van onze school veranderen. Na schooltijd zullen onze speelplaatsen opengesteld worden voor de wijk. De groene zones in de buurt kennen heel wat veiligheidsproblemen. Met ons schoolpark bieden we een veilige plek om te ontspannen.’
Leren met de handen in de aarde
Ondanks de kansen ervaart de school ook uitdagingen. ‘Verandering in het onderwijs verloopt traag’, zegt Alex Liesenborghs. ‘Veel leerlingen die dit project mee vormgaven, zitten niet meer op onze school. Dat is jammer.’ Om de wachttijd te overbruggen, heeft het Atheneum zelf enkele kleinere initiatieven opgestart. ‘Vorige week hebben onze kleuters samen met leerlingen uit het lager enkele kleine boompjes geplant. Die zullen later een nieuwe plek krijgen op de speelplaats. Met de handen in de aarde leren ze samenwerken en ontdekken ze spelenderwijs nieuwe woordjes.’ Ook de groentetuin is een groot succes. De tomaten zijn geplukt, de laatste preistengels zijn klaar om geoogst te worden en de eerste scheutjes veldsla komen piepen. ‘Gezonde vitaminen voor verse soep voor iedereen. Alle groentebakken zijn trouwens gemaakt door onze leerlingen. In het begin zag je hen mopperen. Want proberen en herbeginnen? Dat is lastig. Maar eens het lukte, zag je hen blinken.’ De groentetuin blijkt ook een plek om gelijkenissen te ontdekken. ‘Onze school telt 40 nationaliteiten, maar iedereen kent een wortel. De ene gebruikt het in goulash, de andere voor tagines. Ik leer hen dat een wortel niet enkel oranje, maar ook paars, geel of wit kan zijn.’
"Je moet durven loskomen van je handboek en de omgeving betrekken"
Nieuwe kansen voor de leerkracht
Volgend jaar zullen leerkrachten bij mooi weer les kunnen geven in twee buitenlokalen. ‘Van fotosynthese tot recyclage en klimaatopwarming: er zijn zoveel thema’s die zich lenen tot buitenles’, zegt Alex. ‘Tijdens fysica heb ik vandaag het hefboomeffect uitgelegd met tuingereedschap.’ Buitenlessen bieden tal van voordelen. ‘Leerlingen gebruiken extra zintuigen waardoor ze sneller leren, zijn gemotiveerder en er zijn minder disciplineproblemen.’ Maar lesgeven in openlucht vergt een andere aanpak. ‘Je moet durven loskomen van je handboek en de omgeving betrekken, wat niet voor elke leerkracht vanzelfsprekend is. Je moet natuurlijk zelf ook begaan zijn met klimaatkwesties. Wie enkel aan kortetermijnwinst denkt, kan het belang van langetermijnacties niet overbrengen.’ Ook het lerarentekort vormt een uitdaging. ‘Een buitenles met 20 leerlingen geef je idealiter met een collega die toezicht houdt. Daar hebben we noch de uren, noch de mensen voor. Het hele schoolsysteem moet mee veranderen, met meer flexibiliteit en steun van het hele team.’
Elsa Gallez
“Kansarme kinderen hebben moeilijker toegang tot groene ruimtes”
Groene kaarten in Brussel ongelijk verdeeld
Kinderen uit kansarme gezinnen hebben minder vaak toegang tot de natuur dan hun meer geprivilegieerde leeftijdsgenoten. Dat is één van de bevindingen van VUB doctoraatstudente Elsa Gallez, die in het kader van het Europese project COOLSCHOOLS onderzoekt hoe kinderen na schooltijd doorbrengen in groene zones. ‘We zien dat zowel ouders als leerkrachten belangrijke drempels ervaren, die dringend aangepast moeten worden.’
Doctoraatsstudente Elsa Gallez heeft de voorbije maanden ouders van lagereschoolkinderen en leerkrachten en directeurs uit het basisonderwijs bevraagd over het gebruik van groene zones buiten de schooluren. De eerste resultaten tonen niet alleen sociale ongelijkheden aan, maar legden ook heel wat struikelblokken én groeikansen bloot. ‘Opvallend is dat kansarme kinderen moeilijker toegang hebben tot groene ruimtes, maar er wel veel vaker gebruik van maken dan geprivilegieerde kinderen’, zegt Gallez. Nabijheid blijkt van doorslaggevend belang. ‘Kinderen gebruiken vooral groene zones in de buurt van hun woning. Groene ruimtes rond de school worden minder benut, tenzij ze ook vlakbij huis zijn.’ Ook leeftijd zorgt voor duidelijke verschillen. ‘Gezinnen met kleuters trekken vaker de natuur in dan families met kinderen van 6 tot 12 jaar. Diezelfde tendens zien we ook op scholen.’ Met verdere interviews wil de doctoraatstudente achterhalen hoe dat komt, want de voordelen van de natuur zijn voor iedereen duidelijk. ‘Contact met de natuur stimuleert niet alleen de cognitieve, mentale en fysieke ontwikkeling van kinderen, het vergroot ook hun milieubewustzijn, bevordert sociaal leren en biedt ruimte voor minder competitief spel.’
Drempels en oplossingen
‘Ouders die weinig de natuur opzoeken met hun kinderen noemen een gebrek aan tijd en aantrekkelijke groene ruimte in de buurt als belangrijkste redenen’, zegt Gallez. ‘Wie wél vaak het groen intrekt, doet dit omdat ze veilige plekken in de buurt hebben.’ In het onderwijs zijn buitenactiviteiten doorgaans goed ingeburgerd. ‘9 op de 10 leerkrachten doet het geregeld, al gaat het meestal om korte uitstappen. Meerdaagse activiteiten zijn voor meer dan 50% geen optie. We zien dat structurele problemen zoals tijdsgebrek, een tekort aan personeel en ondersteuning en budgetkwesties daarbij een grote rol spelen. Door het gesprek te openen, zetten we het thema sterker op de politieke agenda en hopen we zaadjes te planten voor een onderwijs waarvan natuur een integraal deel is. In steden zoals Rotterdam is het bijvoorbeeld heel normaal dat groene speelplaatsen na schooltijd dienstdoen als wijkparken. België hinkt achterop. Met meer groene ruimtes, een gemotiveerd, ervaren team en flexibiliteit kunnen scholen een groot verschil maken.’
Laat je inspireren op de slotconferentie van COOLSCHOOLS
Meer weten over dit onderwerp? Kom dan naar de slotconferentie van het COOLSCHOOLS-project "De kansen van natuurgebaseerde klimaatschuilplaatsen in schoolomgevingen voor stedelijke transformatie" op 23 en 24 januari 2025 bij Brussels Environment (Tour & Taxis). Verwacht je aan een boeiende mix van keynotelezingen, interactieve workshops, insights uit steden zoals Barcelona, Parijs en Rotterdam én inspirerende locatiebezoeken om het effect van groene scholen zelf te ervaren. Het evenement is gratis toegankelijk voor de hele schoolgemeenschap. Van stedelijke planners, onderzoekers, leerkrachten en activisten tot beleidsmakers, landschapsarchitecten, financiers en vertegenwoordigers van EU-instellingen.
Meer weten? coolschools.eu/final-coolschools-conference