Onderzoeksgroep Stimulus haalt prestigieuze FWO-mandaten en -fondsen binnen

Chronische rugpijn heeft een enorme impact op de levenskwaliteit. Voor veel pijnpatiënten is neuromodulatie de laatste hoop: de werking van de zenuwen wordt beïnvloed met behulp van elektrische stroom of medicatie. VUB-onderzoeksgroep Stimulus doet baanbrekende research naar deze techniek – werk dat werd bekroond met nieuwe FWO-mandaten en -projectmiddelen.

Radeloze patiënten: neurochirurg prof. dr. Maarten Moens ziet er veel passeren in zijn consultaties. “Ik hoor het regelmatig: ‘dokter, doe iets, gelijk wat, of ik spring van de brug’. Ernstige chronische rugpijn is een vreselijke situatie. Je slaapt slecht, je kunt niet meer werken, je hebt een rothumeur, je relatie en je gezinsleven staan onder druk... Het heeft een impact op alle aspecten van het leven. Dat je niet weet of het ooit nog stopt, maakt de zaak helemaal uitzichtloos. Mensen voelen zich echt gevangen in hun eigen lichaam.”

Wie komt in aanmerking voor neuromodulatie?
Maarten Moens: “Neuromodulatie is duur – reken op 20.000 euro. Het RIZIV betaalt de ingreep alleen terug voor mensen die geopereerd zijn aan hun nek of rug, maar toch nog pijn ervaren. De hopeloze gevallen, zeg maar. Per jaar komen er in België 700 à 750 patiënten voor in aanmerking.”

Wat loopt er verkeerd bij deze mensen?
Maarten Moens: “Vaak is er ooit een echt pijnprobleem geweest en zijn de zenuwen daarbij beschadigd geraakt, maar daar valt inmiddels niets meer van te zien. Toch hebben de mensen veel last. Ze ervaren brandende pijn of plotse schokken, of hebben het gevoel dat er mieren door hun lijf lopen. Het is foute informatie, die vanuit een been, een arm of de nek via de zenuwen naar de hersenen loopt. Ik leg de mensen uit dat het in hun hoofd zit, maar dan letterlijk.”

"Decennialang werd dezelfde elektrische puls gebruikt. Dat is de laatste tien jaar helemaal veranderd"

Wat doet neuromodulatie?
Maarten Moens: “Neuromodulatie onderdrukt de foute informatie ter hoogte van de rug of de nek, zodat die de hersenen niet meer of minder bereikt.”

Hoe verloopt de ingreep?
Maarten Moens: We plaatsen een elektrode, een fijn elektrisch draadje, in de epidurale ruimte, op het dikke beschermende vlies dat rond het ruggenmerg en de zenuwen zit. Dat gebeurt onder plaatselijke verdoving, zodat de patiënt ons kan vertellen of we op de juiste plek zitten. De elektrode wordt verbonden met een batterijtje, dat pulsen naar de elektrode stuurt. De eerste drie weken is dat een externe batterij. Als blijkt dat de stimulatie werkt, wordt de batterij definitief ingeplant, meestal boven de bil, maar naast de navel of onder het sleutelbeen kan ook.”

Wat ervaart de patiënt daarna?
Maarten Moens: “Vroeger zorgden de pulsen van de elektrode ervoor dat je tintelingen voelde. Die overstemden de pijn. Ze legden de pijnlijke plek als het ware in een warm dekentje. Na een tijdje lette je niet meer zo op die tintelingen – vergelijk het met een trouwring, die voel je op den duur ook niet meer.”

Het klinkt simpel.
Maarten Moens: “Het is ook lang heel simpel geweest. Neuromodulatie bestaat al van in de jaren tachtig. Decennialang werd dezelfde elektrische puls gebruikt. Dat is de laatste tien jaar helemaal veranderd. Men is beginnen experimenteren met nieuwe ‘paradigma’s’. Door te spelen met verschillende frequenties, pulsen en curves, met meer of minder stroom en stroomblokjes, kunnen we de pijn nog beter onderdrukken. Dat was een kantelpunt. Nu voelen de mensen zelfs die tintelingen niet meer.”

Hoeveel patiënten zijn hiermee geholpen?
Prof. Lisa Goudman (statisticus): “De proefperiode met de voorlopige batterij duurt drie weken. Daarna voelt 90 à 95 procent zich zoveel beter, dat er een definitieve batterij ingeplant mag worden. Dat is een heel hoog cijfer, zeker omdat het om een moeilijke en heterogene doelgroep gaat. Op langere termijn zakt dat succescijfer een beetje, maar dat is vooral omdat mensen vergeten hoe erg de pijn was. Als de chirurg de elektrode eventjes stillegt, komt de pijn meteen ongefilterd terug. Het probleem is ook psychologisch: je geneest niet echt. Neuromodulatie is puur symptoomonderdrukking.”

Hoe meet je of de neuromodulatie werkt?
Lisa Goudman: “Meestal wordt er enkel naar de pijnervaring gepolst, na die proefperiode van drie weken. Sinds een paar jaar bekijken wij het breder, aan de hand van een viertal parameters. Neemt de intensiteit van de pijn af? Is de slaapkwaliteit verbeterd? Is de patiënt actiever? En kan de pijnmedicatie met minstens de helft verminderd worden? Wij pleiten ervoor om de evolutie van de hele levenskwaliteit te bekijken, ook op langere termijn. Die holistische benadering hebben we bij Stimulus vijf jaar geleden naar voor geschoven. Daar is internationaal veel positieve respons op gekomen.”

Waarop is die holistische kijk gebaseerd?
Lisa Goudman: “Op gesprekken met patiënten. Die vertelden ons dat ze graag weer gelukkig wilden zijn. Als we doorvroegen, bleek participatie het sleutelwoord. Mensen wilden weer kunnen werken, zelf boodschappen doen, familie zien, afspreken met vrienden. Dé cruciale activiteit in al die wensen is wandelen. Wie dat kan, is in staat om deel te nemen aan de maatschappij.”

"We gaan onder andere onderzoek doen naar het gebruik van pijnpompen in een thuissetting"

Gebruiken jullie die nieuwe kijk al in de klinische zorg?
Lisa Goudman: “Nog niet. Nu krijgen de mensen een neuromodulator, daarna worden ze vaak een beetje aan hun lot overgelaten. In het onderzoeksproject Opera bekijken we momenteel hoe we het posttraject voor de patiënten kunnen verbeteren, met een multidisciplinaire aanpak. Een psycholoog legt bijvoorbeeld uit hoe je dagen met meer pijn overwint, een kinesitherapeut geeft cardiotraining en oefeningen om de stabiliteit van buik- en rugspieren te verbeteren, een ergotherapeut adviseert mensen met een ergonomisch belastend beroep, een diëtist geeft voedingstips.”

Wat is jullie kijk op pijnmediatie? Rugpatiënten nemen vaak zware opiaten.
Maarten Moens: “Volgens internationale richtlijnen mag je opiaten eigenlijk alleen voorschrijven bij kanker. Er is het probleem van de gewenning: de patiënt heeft steeds meer nodig om de pijn te onderdrukken. Het risico op verslaving of een overdosis is ook groot. Toch worden ze veelvuldig voorgeschreven, ter goeder trouw, omdat zenuwpijn zo erg is. Bijna iedereen die voor neuromodulatie in aanmerking komt, neemt op dat moment opiaten. We beseffen dat die pijnmedicatie interfereert met de neuromodulatie. Je stemt de neuromodulatie bijvoorbeeld af op het pijnniveau mét opiaten, terwijl de patiënt die achteraf zal afbouwen. Helemaal stoppen lukt bijna nooit. Ontwennen van opiaten is zeer zwaar, de kans op hervallen is groot. Patiënten die erin slagen, vertellen dat ze zoiets nooit meer willen meemaken.”

Lisa Goudman: “In het onderzoekstraject Pianissimo vergelijken we drie methodes om opiaten voor de ingreep af te bouwen: op eigen kracht, met begeleiding volgens een standaard afbouwprotocol of met een begeleiding die volledig inspeelt op de noden van de patiënt. We bekijken ook of dat afbouwen vooraf een gunstige invloed heeft op de functionaliteit van de patiënt na de ingreep. Dit onderzoek is een wereldprimeur.”

Welk onderzoek plannen jullie met de nieuwe FWO-middelen?
Maarten Moens: “We gaan onder andere onderzoek doen naar het gebruik van pijnpompen in een thuissetting, zodat de patiënt niet naar het ziekenhuis moet om de pomp bij te vullen. Pijnmedicatie toedienen via zo’n pomp, rechtstreeks in de probleemzone, is ook een soort van neuromodulatie. Van de Stichting tegen Kanker krijgen we middelen voor gelijkaardig onderzoek, maar dan voor de behandeling van oncologische pijn. De pijnpomp wordt wereldwijd terugbetaald voor kankerpijn, behalve in België. Dat snappen we niet. Hopelijk wordt dit onderzoek een springplank naar een terugbetalingsregeling.”

Een wonderjaar voor Stimulus

Stimulus werd in 2019 opgericht door Prof. dr. Maarten Moens (neurochirurg), Prof. dr. Ann Desmet (neuroloog) en Prof. Lisa Goudman (statisticus). Dat drietal groeide snel uit tot een groep van een vijftiental onderzoekers, grotendeels gefinancierd met FWO-middelen. Als die financiële steun opdroogt, zou het meteen afgelopen zijn met de lonen van de medewerkers en dus ook met de lopende projecten. Eind 2023 staken Maarten Moens en Lisa Goudman de koppen bij elkaar. Hoe konden ze de continuïteit van Stimulus verzekeren? Ze maakten een radicale keuze.
Lisa Goudman: “We beslisten om van 2024 een strategisch jaar te maken, door amper te publiceren en ons voltijds aan aanvragen te wijden. Eerst hebben we een paar pijlers op papier gezet. Waar zetten we op in? Wat zijn onze toekomstplannen? Waar zijn we sterk in? Om fondsen binnen te halen, moet je tonen wat je al bewezen hebt en waar je het verschil kunt maken.”
Maarten Moens: “Bij een FWO-aanvraag heb je maar twintig procent kans op slagen. Het voordeel is dat we al eens zo’n projecten binnengehaald hebben. We wisten hoe we zo’n dossier moesten voorbereiden en hoe je beoordeeld wordt. Daarbij konden we rekenen op feedback van VUB-grant writer Anneke Geyzen. Zij las onze teksten kritisch na, zeg maar met een FWO-bril op, en gaf tips om de zaken zo helder mogelijk te stellen. Daarna was het gespannen afwachten. En fier zijn telkens wanneer er goed nieuws binnenkwam.”

Dat goede nieuws kwam er wel degelijk, in overvloed. Dankzij een FWO FKM (Fonds Wetenschappelijk Onderzoek Fundamenteel Klinisch Mandaat) kan Maarten Moens zijn klinische agenda vijf jaar lang deeltijds vrijmaken voor onderzoek binnen Stimulus. Lisa Goudman kreeg een FWO Postdoc en kan drie jaar verder. Via een FWO TBM (Toegepast Biomedisch Onderzoek met een primair maatschappelijke finaliteit) en de Stichting tegen Kanker zijn er bovendien middelen voor research naar het gebruik van neuromodulatie en pijnpompen bij oncologische en andere pijn. Zo werd het strategisch jaar meteen ook een wonderjaar…

Vier FWO-mandatarissen aan het woord

Schrijf u hier in voor de inaugurele lezingen.

Het is helemaal een grand cru jaar geworden voor UMCOR, het onderzoekscentrum verbonden aan de VUB. Bij de oproep van 2024 sleepten niet minder dan vier arts-onderzoekers een FWO Senior Clinical Investigator Fellowship in de wacht. Geen enkele universiteit deed beter.
Drie mandaten zijn nieuw: voor Prof. dr. Maarten Moens (neurochirurg), Prof. dr. Nouredin Messaoudi (pancreatisch chirurg) en Prof. dr. Jan Gutermuth (dermatoloog). Als kers op de taart haalde Prof. dr. Guy Nagels (neuroloog) een verlenging van zijn mandaat innen.
Om de laureaten in de schijnwerper te zetten (en hun werk beter bekend te maken), organiseert UMCOR vier inaugurale lezingen, gevolgd door een receptie. Deelname is gratis, maar registratie is verplicht via deze link.