In Pilar op de VUB-campus in Etterbeek loopt momenteel de tentoonstelling Nom de Dieu: kritiek, blasfemie, satire…?, een expo van gerenommeerde, hedendaagse Belgische artiesten die deze thema’s via hun kunstwerken bevragen. Leermeester niet-confessionele zedenleer Kathleen Van Nuffel is curator, samen met haar echtgenoot prof. em. Willem Elias. “Kunst doet niemand iets aan. Waarom zouden kunstenaars dan het zwijgen moeten worden opgelegd?”
Bezoek de expo Nom de Dieu, kritiek, blasfemie, satire…? in Pilar.
Jullie cureren deze expo als koppel. Hoe is het idee voor deze tentoonstelling ontstaan?
Kathleen Van Nuffel: “De tentoonstelling verenigt kunst met vrijdenken, twee pilaren die in ons leven centraal staan. We voeren hier al jarenlang gesprekken over aan de keukentafel. Gedurende eeuwen hebben mensen gezocht naar vormen om taboes rond de wereldlijke en geestelijke macht te bekampen. Artiesten leggen deze strijd bloot op een gelaagde, niet-eenduidige manier. Ze zijn de vrijdenkers van de vorm. Met deze expo laten we zien hoe ze dat doen, zonder dat we de bedoeling hebben om mensen te shockeren of aan te vallen via de getoonde kunstwerken. Dit is geen blasfemische expo, wel een vrij onderzoek naar hoe artiesten met dit onderwerp -kritiek, blasfemie en satire in relatie tot het christendom- aan de slag gaan. Jan Van den Brande en Vincent Declercq van huisvandeMens Brussel hebben hun schouders onder de organisatie gezet en onze ideeën in werkelijkheid omgezet."
Kathleen Van Nuffel
Er is werk te zien van bekende kunstenaars als Félicien Rops, Wim Delvoye, Pjeroo Roobjee en Carmen De Vos. Hoe hebben jullie de expo samengesteld?
“Ook die selectie was een proces van jaren. Als principe hebben we werken van artiesten uitgekozen bij wie thema’s van blasfemie, ironie en kritiek terugkeren in hun oeuvre. We maakten eerst een selectie van kunstenaars, pas later van hun werken. Wij hebben het in deze tentoonstelling alleen maar over christelijke iconografie. Die kennen Willem en ik het beste, en daarvan zie je hier in de Westerse cultuur, na tweeduizend jaar christendom, ook de meeste sporen. Daarnaast moesten we rekening houden met praktische overwegingen. Kan het werk uitgeleend worden? Is het niet te groot, of te klein? Is de verzekering te betalen? Uiteindelijk doen er bekende artiesten mee, maar de expo is niet opgevat om te kunnen ‘pronken’ met werken. De bedoeling is om mensen aan te zetten tot kritisch kijken. Alleen artiesten met een dergelijke attitude kunnen dit.”
"Kunst vertelt meer dan wat je bij een eerste blik ervaart."
Een aantal kunstwerken, zoals Holy Cow van Tom Herck, hebben eerder al felle reacties gekregen, omdat ze de spot zouden drijven met religie. Ook al is het niet jullie opzet om blasfemisch te zijn, vrezen jullie dat de expo verkeerd geïnterpreteerd kan worden?
“Als je alleen werken mag tonen die voor iedereen behapbaar of aanvaardbaar zijn, heb je geen tentoonstelling meer. Alles kan fout geïnterpreteerd worden: een kunstwerk, een boek, een film, een interview... Haal er iets uit, frame een beeld of een zin en je hebt miserie. Als curatoren verwachten we bezoekers met een open blik. Het is belangrijk dat we dat blijven doen, dat we niet in een kramp schieten bij alles wat er wordt gezegd of getoond. Er is deze dagen weer een nieuw verhaal van misbruik in de kerk (in de abdij van Keizersberg in Leuven, red.). Wel, dat shockeert me, dat mensen elkaar zoiets aandoen. Kunst daarentegen doet niemand iets aan. Waarom zouden kunstenaars dan het zwijgen moeten worden opgelegd? Precies om deze redenen is het belangrijk om deze expo in Pilar op de VUB te organiseren. Het is de core business van de universiteit om de academische vrijheid te vrijwaren. We moeten alles kunnen blijven bespreken en onderzoeken.”
Holy Cow van kunstenaar Tom Herck
Er staan ook schoolbezoeken gepland voor de derde graad secundair onderwijs, allicht is dit niet vanzelfsprekend.
“Lesgeven is sowieso niet vanzelfsprekend. Bepaalde thema’s worden niet meer aangereikt, omdat gemoederen kunnen verhitten. Docenten en leerkrachten stellen zich de vraag in welke mate ze zichzelf moeten censureren. Leerlingen die de expo zullen bezoeken, moeten goed begeleid worden, liefst door een leerkracht niet-confessionele zedenleer. Die kan vanuit een vrijzinnig humanistisch waardenkader in gesprek gaan over die gelaagdheid in de kunstwerken. Kunst vertelt meer dan wat je bij een eerste blik ervaart. Gesprekken over taboes, zoals naaktheid bijvoorbeeld. Sinds de oudheid worden mensen bloot afgebeeld. De Jezusfiguur is al eeuwen een naakt. Het is maar door de voyeuristische blik van de mens dat ze er iets over zijn gaan draperen. Wat zegt onze reactie op die naaktheid dan? Artiesten maken de blik van de mensen zichtbaar.”
Het vak niet-confessionele zedenleer staat nochtans onder druk. De Vlaamse regering wil in het officiële onderwijsnet godsdienstlessen en zedenleer vervangen door interlevensbeschouwelijke dialoog. Wat is jouw kijk daarop?
“Niet-confessionele zedenleer is een onderschat vak. Tijdens die twee uurtjes komen leerlingen met vragen en angsten die ze tijdens ‘de taallessen en de wiskundelessen’ niet kwijt kunnen en waar wij mee aan de slag gaan. Dat kan gaan over ruzies thuis, maar ook over de dood. Waar ga je naartoe als je doodgaat bijvoorbeeld? In mijn les kunnen leerlingen vrij zeggen wat ze denken en beleven, of ze nu geloven in een leven na de dood of niet. De levensbeschouwingen zijn meer dan religie en humanistische vrijzinnigheid. Het is een zoeken naar verbindingen, ondanks verschillen. Als je alle leerlingen gaat samen zetten voor een soort van opgelegde ‘vergelijkende godsdienststudie light, opgediend in een neutrale saus’, zal je als lesgever ongewild bepaalde thema’s moeten vermijden. Het is al zover. Ik kreeg al de vraag om de evolutietheorie in de les zedenleer te behandelen, omdat dit moeilijk wordt in een klassetting. Ik ben niet alleen. Ons wegsaneren zal een grote vergissing blijken.”
“Kunstenaars zijn geen kijvers. Ze openen onze blik. Maar dan moeten mensen wel leren kijken.”
Tot slot, waar komt de titel van de expo, Nom de Dieu, kritiek, blasfemie, satire…?, vandaan?
“Het was een idee van Selma, een van onze medewerkers, en haar partner. In het Nederlands zeggen we vaak nondedju, een verbastering van Nom de Dieu. Die krachtterm kan zowel pejoratief als positief worden gebruikt, als een vloek, maar ook als een uiting van verwondering. In die zin sluit de titel mooi aan bij de tentoonstelling. Er hangt geen moreel oordeel vast aan de werken. Kunstenaars zijn geen kijvers. Ze openen onze blik. Maar dan moeten mensen wel leren kijken. Ook wij willen geen vast afgelijnde visie uitdragen. Vandaar de drie puntjes en het vraagteken. We maken geen statement met deze expo, we stellen vragen en laten ruimte voor discussie.”
Kathleen Van Nuffel en haar partner VUB-professor emeritus Willem Elias, cureerden samen de tentoonstelling.
Bio Kathleen Van Nuffel
Kunst en vrijdenken zijn van jongs af aan onderdeel van Kathleens leven. Als kind al verzamelde ze kunstboeken, op haar dertiende rukte ze zich los van haar christelijke opvoeding. Ze wilde niet meer naar school. Pas op het Lyceum in Aalst vond ze haar plaats en maakte ze kennis met vrijzinnig denken. Vandaag geeft ze niet-confessionele zedenleer in het lager onderwijs, werkt ze als vrijwilliger voor hethuisvandeMens en geeft ze rondleidingen in het Humanistisch Sculpturenpark op de VUB. Ze is gehuwd met prof. em. Willem Elias die jarenlang kunsteducatie doceerde aan VUB en grondlegger is van het Humanistisch Sculpturenpark.
De wereld heeft je nodig
Dit initiatief maakt deel uit van het publieksprogramma van de VUB: een programma voor iedereen die vindt dat het anders kan in de wereld en gelooft dat wetenschappelijke inzichten, kritisch denken en dialoog een belangrijke eerste stap zijn om je stempel te drukken op jouw omgeving en de wereld.
Als Urban Engaged University wil de Vrije Universiteit Brussel een drijvende kracht van verandering in de wereld te zijn. Met ons academisch onderwijs en ons innovatief onderzoek dragen we bij aan de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties en drukken we mee onze stempel op de toekomst.
Creëer mee(r) impact Ontvang uitnodigingen voor VUB's publieksactiviteiten
