Hoe achterhaal je de waarheid in een digitale wereld zonder factcheckers? Wat begin je tegen extremistische stemmen die haat normaliseren? Blijft de democratie overeind in een stormvloed van AI-gegenereerde desinformatie? Het Fake News Seminar Brussels (4 april) stelt zorgwekkende vragen, maar sluit af met een straaltje hoop. “Op het einde van de dag stellen we InfoReady voor”, vertelt dr. Iris Van Steenhout. “Die app leert jongeren om kritischer om te gaan met fake news.”
Iris Steenhout studeerde computerwetenschappen, criminologie en ingenieurswetenschappen en is gespecialiseerd in machine learning: ze bouwt algoritmen die ze op grote datasets loslaat. De onderzoeksgebieden zijn heel uiteenlopend: van agressie in het openbaar vervoer over mediaberichtgeving tot en met gezondheidszorg. Momenteel werkt ze bijvoorbeeld binnen de vakgroep Gerontologie van de Faculteit Geneeskunde en Farmacie op de medische dossiers van duizenden, vaak oudere mensen die in een frêle gezondheidstoestand verkeren. Voor alle duidelijkheid: met hun toestemming.
Iris Steenhout: “Een frêle gezondheidstoestand, dat kan gaan om verzwakte spieren, osteoporose, cognitieve achteruitgang, een verminderde hartfunctie,… In de medische gegevens van al die mensen gaan we via machine learning op zoek naar de factoren die de overgang van een niet-frêle naar een frêle toestand kunnen uitstellen. Met die kennis kunnen we mensen helpen om langer zelfstandig thuis te blijven wonen. Dat betekent meteen ook een ontlasting van de zorgsector. Vroeger moesten we voor dit soort van onderzoek veel mensen bevragen of papieren dossiers doorploegen. Dat was een werk van jaren. De digitale dataset is stukken groter en we gaan er veel sneller doorheen.”
Zijn er al factoren naar boven gekomen?
“We zien onder andere een verband met sociale integratie. Mensen die minder goed omringd zijn door familie of vrienden, verzeilen sneller in een frêle gezondheidstoestand. Misschien is het verband niet oorzakelijk, dat moeten we nog uitzoeken.”
Voor je doctoraat heb je dit soort van machine learning ook al eens op nieuwsartikels losgelaten. De titel van je lezing op 4 april klinkt niet onverdeeld positief voor de media: ‘Why you shouldn’t expect just the facts from the news media’.
“Het zoeken naar feiten of de waarheid is bij veel media minder belangrijk dan het zoeken naar aandacht. Ze willen in de eerste plaats hun kijk- en leescijfers optrekken.”
Scheer je ze nu niet allemaal over dezelfde kam?
“Er zijn natuurlijk verschillen tussen de populaire en de kwaliteitspers, maar de wetenschappelijk consensus is toch dat ze op dat vlak naar elkaar toegroeien. Daarnaast speelt nog een fenomeen, wat de Duitse socioloog Niklas Luhmann de acceleratie van de communicatie noemde. Telkens wanneer in de geschiedenis een nieuwe communicatievorm het licht ziet – het schrift, de boekdrukkunst, de film – leidt dat tot grote maatschappelijke veranderingen. Met de sociale media gaat het sneller dan ooit. Vandaag kan iedereen zich journalist noemen en nieuws of informatie verspreiden, snel en vaak zonder veel kennis van zaken. De klassieke media voelen de hete adem van die influencers in hun nek. Zij hebben de neiging om steeds meer en steeds sneller nieuws te plaatsen. Daardoor is er minder tijd of aandacht voor factchecking.”
"Je komt in een echokamer terecht, die je continu bestendigt in je eigen ideeën en interesses. Andere stemmen komen er niet meer aan te pas”
De vraag is: wie volgt de klassieke media nog?
“Dat is ook waar. Zeker jongeren halen hun nieuws steeds minder uit de krant of van de televisie, en steeds meer uit sociale media. De geautomatiseerde confirmation bias van die nieuwe media is daarbij een extra probleem. Het algoritme toont alleen nog wat jou interesseert. Je komt in een echokamer terecht, die je continu bestendigt in je eigen ideeën en interesses. Andere stemmen komen er niet meer aan te pas.”
Wie zich op ouderwetse wijze via de krant of het journaal informeert, onderschat de impact van die echokamers soms.
“Ik zie met enige verbazing hoe vrienden van mijn generatie verrast en geschokt reageren op de tv-serie Adolescence. Het hoofdpersonage is een dertienjarig jongen die onder invloed van influencers als Andrew Tate in een vrouwonvriendelijke en haatdragende onlinegemeenschap verzeilt. Dat ontaardt in een zware misdaad. Veel mensen beseffen blijkbaar nog niet dat het er echt zo aan toe gaat in de zogenaamde manosfeer. Ze geloven dat die online bubbel een aparte realiteit is, los van de werkelijkheid. Nochtans zijn de online en de offline wereld helemaal met elkaar verstrengeld, zeker bij adolescenten. Waarover ze op school met vrienden praten, dat zet zich thuis online verder, ook via games.”
Dat de jongen maar dertien is, vinden veel mensen ook ongeloofwaardig.
“Zo uitzonderlijk is dat niet, dat weet elke criminoloog. Criminaliteit is niet voorbehouden aan volwassenen. Het is dus geen nieuw fenomeen. Lang geleden waren er ook al stadsbendes met jonge tieners die zwaar over de schreef gingen of rel schopten.”
Dat kwam toen ook in de krant?
“Minder vaak en zeker niet zo snel als vandaag. Nu krijgen we dat soort van berichten bijna in real time en ongefilterd binnen. Het wordt meteen nieuws, omdat iedereen alles filmt en online zet.”
Het hoofdthema van het seminarie is nepnieuws. Wat doen we eraan?
“Er gebeurt diepgaand onderzoek naar hoe fake news zich verspreidt en welke strategieën we daartegenover kunnen stellen. Een van de sprekers op het seminarie is VUB-collega Pablo Trigo Kramcsák, die daar in een Horizon-project mee bezig is. En wij hebben samen met verschillende Europese partners in het kader van een Erasmus Plus-project een website en een app ontwikkeld voor jongeren en hun leerkrachten: InfoReady. Het simuleert hen om kritisch na denken over de informatie die ze binnen krijgen, en hoe die gemanipuleerd kan worden.”
Wat kunnen journalisten oppikken van wetenschappers?
“Wetenschappers zoeken naar feiten, net als goede journalisten. Ze willen de waarheid naar boven halen. Wetenschappers hebben gelukkig ook nog een cultuur waarin ze doorgaans met elkaar in debat kunnen gaan. Niet om te polariseren, maar omdat botsende meningen passen in de zoektocht naar de waarheid.”
"Altijd automatisch hetzelfde ‘zwaargewicht’ optrommelen om zijn licht over een bepaald thema te laten schijnen, is te gemakkelijk"
Van jou ging recent een opiniestuk viraal waarin je in ging tegen een bekende econoom, over de pensioenregeling van NMBS-medewerkers.
“Hij gaf de indruk dat men bij het spoor op 55 met pensioen kan. Dat klopt dus niet. Alleen treinbestuurders en treinbegeleiders mogen op 55 met pensioen, op voorwaarde dat ze 30 ononderbroken dienstjaren hebben in deze functie. Dat komt bijna niet voor. In 2023 waren er zo zeven mensen. Spoormensen die met pensioen gaan zijn bijna uitsluitend zestigplussers, net als de meerderheid van de Belgen. Die 55 jaar vormt dan ook niet de kern van de huidige stakingsgolf.”
Ook over de gulle pensioenen van de NMBS-pensioenen had je wat te zeggen.
“Naast hun gewone RSZ-bijdragen dragen NMBS-werknemers elke maand een fiks bedrag extra af. Zo kunnen ze aan het einde van de rit op een hoger pensioen rekenen. Het is hun systeem van pensioensparen. De regering wil hun pensioenrechten nu afbouwen. Die extra spaarpot zijn de NMBS-werknemers dan kwijt. De NMBS heeft trouwens in haar pensioenkas aan de overheid overgedragen om de begroting van Verhofstadt II te spijzen, met net geen 300 miljoen euro erbovenop. De voorwaarde was dat er niet aan hun pensioenrechten geraakt zou worden. Ik vind het erg dat dit verhaal verdraaid wordt, en dat mensen als profiteurs afgeschilderd worden omdat ze staken voor hun rechten.”
Moeten journalisten dan zelfs experts factchecken?
“Als die niet weten waarover ze praten, duidelijk wel. Altijd automatisch hetzelfde ‘zwaargewicht’ optrommelen om zijn licht over een bepaald thema te laten schijnen, is te gemakkelijk. Als journalist moet je verschillende stemmen laten horen, liefst in hetzelfde artikel of nieuwsitem, en nagaan of de uitspraken van die experts wel stroken met de huidige kennis van zaken. Daar overlapt het werk van wetenschappers en journalisten. Als wetenschappers een studie onder ogen krijgen, gaan ze ook na of er geen andere visies zijn en wat de huidige consensus is. Dat kost natuurlijk tijd en moeite.”
Fake News Seminar Brussels – Empower Your Media Literacy
- Vrije Universiteit Brussel, Brussels Health Campus, Laarbeeklaan 103, Jette, Belgium
- Vrijdag 4 april, 13u tot 17u
- Meer info
Bio Iris Steenhout
Dr. Iris Steenhout werkt voor de onderzoeksgroepen BISI (Bio-statistics & Medical Informatics), CRiS (Crime & Society Research Group) en SQUARE (R&D Core Facility) van de VUB en GDT (Gezondheidszorg, Design & Technologie) van Erasmushogeschool.
Gefascineerd door technologie en taal? Houd je van abstract en logisch redeneren?
Ontdek VUB's opleidingen:
Artificiële IntelligentieComputerwetenschappenWiskunde en Data Science