Over cosmopolitanisme, 'praktisch' essentialisme, en leven in de meritocratie

Professor Kwame Anthony Appiah's veelgeprezen boek uit 2018, The Lies that Bind, onderzoekt en problematiseert enkele van de vele verweven aspecten waaruit individuele en collectieve identiteiten schijnbaar zijn opgebouwd, binnen de context van altijd beladen sociaal-politieke verhoudingen. In juni 2024 gaf Prof. Appiah de inaugurele lezing voor de That Bind Us-lezingenreeks, georganiseerd door verschillende onderzoeksgroepen van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte aan de Vrije Universiteit Brussel, als onderdeel van het openbare programma van de universiteit.

Tola Ositelu, van de MERLIT-onderzoeksgroep, sprak met Prof. Appiah voorafgaand aan zijn lezing om zijn academische reis van geneeskundestudent tot veelgevraagd publiek denker te bespreken, hoe cosmopolitisme verkeerd begrepen wordt, de misleidingen van meritocratie, het opbouwen van solidariteit en waarom een essentialistische benadering soms de pragmatische optie kan zijn.

Wat motiveerde u om over te stappen van het studeren van medische wetenschappen naar filosofie? Er lijkt een omweg te zijn geweest via theologie en religieuze gedachten...

Ik was vaak ziek als kind en ik mocht mijn dokter graag, wat mij op het idee bracht om er zelf een te worden toen ik ongeveer acht jaar oud was. Mijn ouders waren daar blij mee. Op de middelbare school maakte ik deel uit van een groep evangelische christenen, hoewel we niet rechts waren. We lazen veel theologie – wat moeilijk te doen is zonder interesse te krijgen in filosofie – maar het kwam niet bij me op om mijn plannen om dokter te worden op te geven. Toen ik echter aan de universiteit begon, vond ik de medische wetenschappen echt niet leuk. Alles eraan was verkeerd. Je moest vroeg opstaan om naar de laboratoria te gaan en het werd op een zeer verstikkende manier onderwezen. Al vrij snel vroeg ik de universiteit of ik kon overstappen. De filosofiedocent gaf me wat boeken om in de zomer te lezen en zei dat als ik ervan genoot, ik kon overstappen. En zo geschiedde. Het was de juiste keuze. Je moet geen tijd besteden aan dingen die je niet echt interesseren.

U geeft de inaugurele lezing voor de Ties That Bind Us-reeks van de VUB en onze faculteit. In het MERLIT-project aan het Centre for Literary and Intermedial Crossings (CLIC), hanteren we een kritische benadering van meritocratie als concept, waarbij we onderzoeken hoe dit in de loop der tijd naar voren komt in Engelstalige literatuur en cultuur. U bent ook terecht kritisch over de misvattingen van meritocratie en de ongelijkheden en stratificatie die het met zich meebrengt. In The Lies that Bind lijkt het echter dat u niet ziet dat het afschaffen van hiërarchieën volledig als een waardig streven. Of denkt u gewoon dat het onrealistisch is?

Ik ben niet per se tegen hiërarchieën. Het is gepast dat leraren de leiding hebben in klaslokalen en niet de leerlingen. Het is gepast dat generaals het bevel voeren over legers en niet soldaten. We hebben politieke leiders nodig die we verkiezen, maar daarna moeten we op redelijke wijze naar hen luisteren. Ik denk niet dat er iets intrinsiek mis is met hiërarchieën. Uiteraard waren de traditionele hiërarchieën de verkeerde soort. Ze waren gebaseerd op afkomst. Mijn belangrijkste bezwaar daartegen is dat er betere manieren zijn om mensen in verantwoordelijke posities te plaatsen. Er zijn echter veel activiteiten waar je geen hiërarchie nodig hebt en in die contexten is het ongeschikt en verkeerd.

"Het meritocratische idee is dat je de mensen selecteert die hebben aangetoond dat ze het best geschikt zijn voor de taak. Er zijn echter enkele zaken mis met de huidige meritocratie."
 

Het meritocratische idee is dat je de mensen selecteert die hebben aangetoond dat ze het best geschikt zijn voor de taak. Er zijn echter enkele zaken mis met de huidige meritocratie. Ten eerste kennen zelfs meritocratische manieren om status toe te kennen, vaak te veel status toe. Het is al een voorrecht om die autoriteit en status te hebben, dus je hoeft daar niet meer aan toe te voegen. De rechter verdient mijn respect in de rechtszaal, maar ik hoef haar niet op straat te vleien. Ik denk dat deze hiërarchieën nauw moeten worden afgebakend; domeinspecifiek, talent- en kwalificatiespecifiek.

Een ander probleem is dat in de hedendaagse wereld de toegang tot de tekenen van verdienste niet eerlijk is verdeeld. Als je ongelijke posities wilt hebben, moet je afwijkingen van gelijkheid rechtvaardigen. Ik ben het hier in het bijzonder eens met de fundamentele egalitaire impuls van het liberalisme van John Rawls. Het uitgangspunt moet gelijkheid zijn.

Wat we in de meeste landen hebben gedaan – ik kan geen uitzondering bedenken, hoewel de details verschillen – is dat we een bepaalde klasse personen toestaan toegang te krijgen tot deze speciale kansen voor hun kinderen. Als Princeton University een Lacrosseteam wil, leren de staatsscholen dit niet. Als je je kind naar een privéschool stuurt en zij Lacrosse leert, heeft ze toegang tot een elite-opleiding die anderen niet hebben. Afwijkingen van gelijkheid moeten als eerlijk worden gerechtvaardigd, en als het systeem scheef is, is het niet eerlijk. Een goed opgebouwde meritocratie zal taakspecifieke hiërarchieën hebben en we zouden mensen eren die goede dingen doen.

In de biografie op uw website is er een sterk gevoel van trots op uw en uw familie's reislust. Hoe beïnvloedt de verspreide aard van uw familiebanden uw idee van thuis?

Ik voel me thuis in de VS. Ik had in delen van Amerika kunnen eindigen waar ik me voor altijd een vreemdeling zou voelen. [Maar New York] is een plek vol mensen die van elders komen en ze mogen zeggen dat het hun stad is. Dit is anders dan in veel delen van Europa. De inwoners voelen zich territoriaal en denken dat ze het recht hebben om daar te zijn omdat hun voorouders dat waren. Dat kan een mythe zijn. Er zijn altijd migratiegolven geweest in en rond Europa. Het idee van 'français-e de souche', bijvoorbeeld; de echte Fransen, Duitsers, enzovoort.

U zegt dat ‘de meeste identiteiten een vorm van praktisch essentialisme inhouden’. Zou u zeggen dat er situaties zijn waarin essentialisme positief, zelfs noodzakelijk, kan zijn voor identiteitsvorming of anderszins?

Daarom heb ik een boek geschreven genaamd The Lies that Bind! Een van die leugens is een bepaalde vorm van essentialisme; het idee dat alle ‘X’en hetzelfde zijn en anders dan alle ‘Y’s. Echter, vooral bij grotere etno-raciale identiteiten, is er enorme heterogeniteit binnen die groepen. Voor praktische doeleinden is misschien wat essentialisme prima. Laat ik het zo zeggen: als mensen in staat zijn om een gezamenlijke activiteit te organiseren rond een idee en dat is een simplificatie van de werkelijkheid, dan is het een beetje flauw om te zeggen 'Oh, het is ingewikkelder dan dat'. Ze hebben die complicaties niet nodig om te doen wat ze doen.

Laten we zeggen dat er Afro-Amerikanen zijn die een kerk bouwen in Ghana. Alles wat ze daarvoor hoeven te zijn, is zwart. Ze hebben geen ingewikkelde theorie over zwartheid nodig. Je bent gewoon irritant en pedant als je daarover moeilijk doet.

Als iemand beweert dat iets onwaar is, is het altijd gepast om te vragen 'doet het ertoe in deze context?'. Ik ben daar echt aan toegewijd. In de praktijk gaat het om de boodschap die mensen krijgen. Nu is de moeilijkheid met het essentialisme van veel identiteiten dat als je denkt dat je al veel gemeen hebt, je misschien niet de moeite doet om solidariteit op te bouwen. Je zou gewoon kunnen aannemen 'we zijn allemaal zwart, dus het is goed'. Dat gaat niet werken, want solidariteit moet altijd worden opgebouwd.

Er zijn al deze essentialiserende ideeën over diverse Afrikanen. Als het gaat om hoe we stemmen in de VN, dan doet het er misschien alleen toe dat we Afrikanen zijn en dat we allemaal op één continent met gedeelde ecologische belangen leven. Aan de ene kant, als je intellectueel bent, wil je het goed doen, maar voor praktische doeleinden wil je het gewoon goed genoeg doen. 

U beschrijft cosmopolitisme als 'universaliteit plus verschil'. Echter, het woord kan ook elitair overkomen. In zijn boek Blood and Belonging uit 1995 beweerde historicus Michael Ignatieff dat '...cosmopolitisme het voorrecht is van degenen die een veilige natiestaat als vanzelfsprekend beschouwen'. Misschien bent u het daar niet mee eens. Zou u zeggen dat het woord cosmopolitisme een bepaalde bagage met zich meebrengt? Probeert uw definitie het woord een nieuwe betekenis te geven?

Bepaalde vormen van cosmopolitische praktijken zijn gemakkelijker als je geld hebt en het voorrecht van een bepaald soort paspoort, bijvoorbeeld. Maar veel dingen zijn gemakkelijker als je die dingen hebt. Dat is geen argument tegen hen. Ik denk dat iedereen geld en een goed paspoort zou moeten hebben. Als het gebrek aan die dingen in de weg staat van het uitoefenen van een cosmopolitische geest, zou ik willen dat de wereld verandert.

Maar het is gewoon niet waar, puur empirisch gezien, dat de cosmopolitische houding iets is dat beperkt is tot bevoorrechte mensen. Er is wat ik "Platinum Frequent Flyer Cosmopolitisme" noem. Maar als je luistert naar mensen in vluchtelingenkampen in Kenia of Palestina, zijn sommigen van hen cosmopolitisch en anderen niet. Sommigen zijn geïnteresseerd in muziek en films van overal en niet alleen uit hun land van herkomst.

Zoals veel publieke denkers en commentatoren hebt u zorgen geuit over de verdeeldheid in hedendaagse samenlevingen. Maar zoals u elders hebt erkend, is divergentie ook een noodzakelijk onderdeel van het bereiken van het algemeen belang. Volgens de politiek theoreticus Chantal Mouffe: ‘...Het belangrijkste is dat conflict, wanneer het zich voordoet, niet de vorm aanneemt van een “antagonisme”... maar van een “...agonisme...”. De tegenstander wordt niet beschouwd als een vijand die vernietigd moet worden, maar als een tegenstander wiens bestaan legitiem wordt geacht...”. Zou u dus zeggen dat het probleem niet zozeer divergentie op zich is, maar het onvermogen om goed te leren discussiëren; de animositeit en polarisatie? Als dat het geval is, hoe zouden we dit dan kunnen oplossen als ethicus?

Liberalisme, in de zin van Rawls' rechtvaardigheidstheorie, gaat ervan uit dat samenlevingen zullen bestaan uit medeburgers die verschillende opvattingen hebben over het goede leven. Dat is een onontkoombaar kenmerk van het leven. We zullen niet op een dag allemaal dezelfde mening hebben over deze zaken. Als je dat eenmaal hebt geaccepteerd, moet je je afvragen; hoe kunnen we ons organiseren als een samenleving die voor ons allemaal werkt? Dat houdt in dat je niet hoeft te geloven dat ik elke strijd moet winnen. Het zal niet werken voor anderen als ik altijd win. Soms moet ik bereid zijn concessies te doen; niet om te verliezen, maar om iets op te geven. "Winner Takes All" politiek heeft geen kans van slagen, zodra je erkent dat we zullen leven in samenlevingen waar we diep van mening verschillen over alle mogelijke zaken.

Tegen die achtergrond is het dwaas om niet te proberen manieren te vinden om te accepteren dat je met pluraliteit zult leven. Soms houden mensen niet van het woord tolerantie. Het komt van een Latijnse wortel die 'Ik verdraag je' betekent. Maar het feit is dat ik dat soms doe. Bereid zijn om te zeggen: 'Dit is mijn visie van de perfecte wereld, maar het is niet die van jou. Laten we kijken of we een wereld kunnen maken die voor ons beiden leefbaar is', dat is essentieel voor elke vorm van politiek. Zelfs zonder democratie zullen mensen samen moeten leven. Waar je het over eens moet zijn, is wat te doen. Je hoeft het niet eens te zijn over het waarom.

"Een compromis is iets waarbij uiteindelijk bijna iedereen de uitkomst accepteert. Ze hoeven het niet eens te zijn over waarom ze het accepteren. Het idee dat democratieën over meerderheden gaan, is een verschrikkelijk idee. Democratie gaat over iedereen."
 

Er zijn veel compromissen - en het is geen slecht woord in de democratische politiek. Een compromis is iets waarbij uiteindelijk bijna iedereen de uitkomst accepteert. Ze hoeven het niet eens te zijn over waarom ze het accepteren. Het idee dat democratieën over meerderheden gaan, is een verschrikkelijk idee. Democratie gaat over iedereen. En dus, ik ben bereid dingen te laten gebeuren die ik niet wil omdat ik anderen wil meenemen. In ruil daarvoor zullen ze mij meenemen wanneer zij in de meerderheid zijn. Als je alleen maar denkt 'We hebben 50% + 1 dus we kunnen doen wat we willen', dat is niet de democratische houding. Integendeel, het is dat iedereen ertoe doet.

Ondanks enkele opmerkelijke uitzonderingen lijkt het erop dat ethiek niet zo sterk wordt overwogen in het publieke discours als zou moeten; rond controversiële onderwerpen zoals reproductieve rechten en de opkomst van AI, bijvoorbeeld. Misschien wordt ethiek geassocieerd met moraliseren en als problematisch gezien. Denkt u ook dat er een gebrek aan ethische overwegingen is in de publieke sfeer? Zo ja, hoe kunnen we deze tradities nieuw leven inblazen in een wereld van sociale media-echo kamers?

Mensen brengen wel relevante ethische kwesties naar voren over AI. Er was een voorstel [in de VS] om AI te gebruiken bij beslissingen over voorwaardelijke vrijlating. Omdat het de gemiddelde reproduceert, bleek het zelfs slechter voor zwarte potentiële vrijgelatenen dan de betere rechters. Mensen dachten en denken na over de ethiek rond baanverlies, enzovoort. Ze hebben dat altijd gedaan. We hadden discussies hierover rond de tijd van de industriële revolutie.

Een deel van de moeilijkheid ligt in hoe mensen het woord ethiek of misschien moraal gebruiken. Ik denk dat in de Engelssprekende wereld (en dit is niet zo waar in het Frans of Duits), als je het woord moraal zegt, denken mensen eerst aan seks. Eigenlijk is dat maar een heel klein deel van de moraal. Het heeft alleen te maken met een heel beperkt aantal menselijke interacties. Een ander deel van het probleem is een specifieke achtergrondveronderstelling. Dat is dat we in moreel pluralistische samenlevingen leven, dus een beroep doen op een moreel idee is onvermijdelijk controversieel. In politieke argumenten wil je controverse vermijden. Je wilt dat zoveel mogelijk mensen het met je eens zijn.

Alle afbeeldingen: (c) MERLIT, behalve de eerste: (c) NYU