In zijn rede bij de opening van het nieuwe academiejaar vraagt rector Jan Danckaert zich openlijk af waarom de wereld vrije geesten of vrijdenkers nodig heeft. Met vrije geesten bedoelt hij open geesten, die gedijen bij een respectvolle dialoog die leidt tot nieuwe inzichten. Natuurlijk kan de wereld niet zonder die vrije geesten. "De vrije geest is absoluut cruciaal geweest voor de vooruitgang die we als mens hebben doorgemaakt”, zegt de rector.
“Doorheen de geschiedenis zie je telkens dat vrijdenkers, van eender welke filosofische overtuiging en in elke culturele context, pioniers waren, vooral in de wetenschap. We hebben ze vandaag meer dan ooit nodig, zeker nu er zoveel uitdagingen op ons afkomen, zoals autoritarisme, oorlogen, en zelfs de invloed van techgiganten en algoritmes die polarisatie versterken. Bovendien staat de vrije geest onder druk door de extreme tegenstellingen, denk aan de discussie rond woke en anti-woke."
Iedereen kan natuurlijk denken wat hij wil. "De VUB is altijd een sterke voorvechter geweest van de vrije geest. Dat zie je terug in ons historisch engagement. We waren pioniers in kunstmatige bevruchting, omdat we ons vrij voelen om de natuur te corrigeren. Dat komt voort uit de filosofie dat wetenschap vooruitgang moet dienen, niet alleen de technologie op zichzelf. Hetzelfde geldt voor andere ethische vraagstukken, zoals abortus, euthanasie of recenter ook LGBTQ-rechten, waarin de VUB altijd een voortrekkersrol heeft gespeeld."
"We moeten altijd terugkeren naar onze roots en ons afvragen wat 'vrij' betekent"
Danckaert is zelf wetenschapper. Heeft hij ook zelf een open geest? Of is dat in de thermodynamica minder belangrijk? "Thermodynamica gaat over de uitwisseling van energie en informatie. In open systemen, waar continu interactie plaatsvindt met de omgeving, kunnen er nieuwe structuren ontstaan. We noemen dat 'emergence'. Ik zie dat als een metafoor voor de vrije geest en een open samenleving: als je openstaat voor verschillende invloeden, kunnen er nieuwe ideeën ontstaan die je eerder niet voor mogelijk hield."
"Die openheid is al heel ons bestaan sterk aanwezig in VUB-rangen. Onze universiteit is uniek omdat ze van bij haar oprichting in 1834 onafhankelijk is van kerk en staat, iets wat toen revolutionair was en vandaag nog steeds een zeldzaamheid is in de wereld. Dat maakt ons bijzonder, maar het brengt ook een verantwoordelijkheid met zich mee. We moeten altijd terugkeren naar onze roots en ons afvragen wat 'vrij' betekent in de context van onze tijd. Dat blijft de opdracht die Pierre-Théodore Verhaegen ons heeft nagelaten."
Wereldburgers
"Mijn boodschap is dat de vrije geest niet alleen een historische erfenis is, maar iets wat we ook nu moeten blijven cultiveren. Aan de VUB willen we studenten vormen tot wereldburgers die zich willen engageren, onder andere voor een meer duurzame samenleving, en dat doen we door hen te stimuleren om buiten hun eigen kaders te denken en in dialoog te treden met mensen van verschillende achtergronden. Vrije geesten ontstaan niet zomaar; ze hebben een open en tolerante samenleving nodig om te gedijen."
"Studenten moeten bereid zijn om zelf tekorten aan hun vaardigheden bij te werken."
Mensen vinden met diverse achtergronden is niet zo moeilijk op de VUB. Elk jaar komen er relatief nóg meer internationale studenten, én studenten met een diverse achtergrond bij, wat de campus tot een kleurrijke en gezellige plek maakt. "De VUB is een micro-samenleving waarin jongeren met verschillende achtergronden elkaar ontmoeten. In het Vlaamse hoger onderwijslandschap is de VUB waarschijnlijk de meest diverse universiteit. Die diversiteit biedt enorm potentieel, maar we moeten ook actief zorgen dat studenten elkaar echt ontmoeten, en niet opgesloten blijven in hun eigen gemeenschappen of internetfora. Een open dialoog, over soms gevoelige onderwerpen, is essentieel. Het is onze taak om studenten te helpen groeien als wereldburgers, en dat begint bij het ontmoeten van anderen met een open geest. Moedige ontmoetingen, noemen we dat."
Die diversiteit zorgt ook voor uitdagingen, waarmee andere - ‘wittere’ - universiteiten misschien minder te maken krijgen. Brussel is een veeltalige context: de mensen die er leven, op bezoek komen, werken of studeren, spreken soms de onderwijstaal, in de meeste opleidingen het Nederlands, niet goed genoeg. Daar is de VUB heel hard mee bezig. "We besteden veel aandacht aan taalvaardigheid, bijvoorbeeld door een taaltoets academisch Nederlands bij de start van de studies. Studenten die minder dan 60 procent scoren, worden aangemoedigd om remediëring te volgen, zowel online als fysiek in groep. Voor sommige studies, zoals de rechten, is een sterk taalniveau cruciaal. We verwachten dat studenten dat ontwikkelen, maar we bieden ook ondersteuning waar nodig. Het is echter niet onze taak om tekortkomingen uit het secundair onderwijs volledig te compenseren. Studenten moeten bereid zijn om zelf tekorten aan hun vaardigheden bij te werken."
Optimisme
De relaties van de mens met de natuur, en met de technologie, staan onder druk en moeten we herdenken. "De mens probeert zich al eeuwenlang onafhankelijker te maken van de natuur, door technologie te ontwikkelen die onze kwetsbaarheid vermindert. We zagen dat in de industriële revolutie, met de ontwikkeling van machines, en vandaag zien we hetzelfde in de omgang met informatie. De wetenschap blijft evolueren, maar er zijn altijd grenzen aan wat we kunnen en mogen doen.”
"Tja, als we zowel onder druk staan van woke als van anti-woke, dan zijn we waarschijnlijk goed bezig"
Zo ook voor de voordelen maar ook de gevaren van een ver doorgedreven digitalisering: “We willen ontsnappen uit de black box waarin we zijn terechtgekomen door de abrupte digitalisering, door de disruptieve doorbraak van generatieve AI en de algoritmes van de techgiganten die tot polarisatie leiden. We moeten daarom onze omgang met technologie herdenken, en wellicht ook reguleren. Dat is ook wat onze eredoctor Yuval Harari zegt in zijn jongste boek Nexus. Hij ziet AI zelfs als een existentiële bedreiging voor de mensheid en voor de democratie. Als AI de mens vervangt, is de democratie in gevaar.”
De uitdagingen in onze voorthollende technologische maatschappij, waar ieder van ons zijn mening kan verkondigen via digitale fora, zet het vrije denken onder druk. Maar Danckaert is al bij al optimistisch: "Tja, als we zowel onder druk staan van woke als van anti-woke, dan zijn we waarschijnlijk goed bezig. Dat evenwicht, die spanning, is belangrijk voor een vrije en vooruitstrevende samenleving. Wat betekent dat nu voor onze campussen, voor onze wetenschappers, voor onze studenten? Pierre-Théodore Verhaegen, die ‘ons’ in 1834 heeft gesticht, zei daarover toen al het volgende tegen koning Leopold I: Examiner, en dehors de toute autorité politique ou religieuse, les grandes questions qui touchent à l'homme et à la société, sonder librement les sources du vrai et du bien, tel est le rôle de notre Université, telle est aussi sa raison d'être. Ik zou daar anno 2024 enkel aan toevoegen: Les grandes questions qui touchent à l'homme, à la société et à la planète.“
“Daarom wil ik toch als uitsmijter nog kwijt dat, hoewel ik de KU Leuven en UC Louvain de viering van hun 600-jarig bestaan meer dan gun, ik het opvallend vind dat zij die viering zo uitdrukkelijk associëren met het bezoek aan ons land van de paus, zeker gezien de katholieke kerk worstelt met zaken als de aanpak van grensoverschrijdend gedrag in de kerk en het zelfbeschikkingsrecht van het individu."
