Het rectoraatsgebouw van de VUB in ere hersteld - DEEL 1: TOEN

Er zijn weinig Brusselse gebouwen die zo tot de verbeelding spreken als het iconische rectoraatsgebouw van de VUB, van de hand van de modernistische architect Renaat Braem (1910-2001). Het Braemgebouw werd opgeleverd in 1976, en wordt ruim 50 jaar later, op 12 december a.s., officieel ingehuldigd na een grondige renovatie. Hoe waren de beginjaren van de ‘Sigaar’, ‘M’ of ‘Caprice des Dieux’? Wat is zijn symbolische waarde, anno 2024, en wat zijn de toekomstperspectieven van deze architecturale parel?  

De opdracht voor een nieuw rectoraatsgebouw werd in 1971 toevertrouwd aan de Antwerpse architect Renaat Braem, die er zijn missie van maakte om de eigenzinnige filosofie van de VUB in zijn ontwerp te integreren. Het Braemgebouw symboliseert dan ook als geen ander – door zijn ellipsvorm, unieke muurschilderingen, betonnen luifel,... – de VUB als een open en tolerante universiteit, met het vrije onderzoek als basisprincipe. We blikken met 3 betrokkenen terug op de beginjaren van de ‘Sigaar’. 

Het Braemgebouw is een eyecatcher, zag het er op de initiële plannen ook zo uit? 

Rik Röttger: "Het is een van de eerste gebouwen dat op de VUB-campus is opgericht. De architect wilde er vanaf het begin een prestigieus project van maken, één met een diepere boodschap. Ook qua vorm wilde hij afwijken van de geijkte paden. Simpel was dat in de jaren 70 allerminst, want het was crisis. Er is dan ook veel gediscussieerd over het budget waardoor Braem uiteindelijk die betonnen, ‘goedkopere’ constructie heeft voorgesteld. Initieel stelde hij trouwens drie cirkels en een vijver voor, maar ook die plannen heeft hij moeten reduceren tot een ovalen gebouw." 

Wat weet u nog uit die ontwerp-/bouwfase? 

"Het gebouw is opgeleverd mid jaren 70, maar wat weinig weinig mensen weten is dat Braem nog tot diep in de jaren 80 eigenhandig de muurschilderingen heeft gerealiseerd, deels samen met zijn vrouw, deels met een bevriend, buitenlands muralist die hij had laten overkomen. In totaal bracht hij 500 meter muurschilderingen aan op de wanden van de zes verdiepingen van zijn gebouw." 

Braem was een vooruitstrevend architect, kreeg hij iedereen mee in zijn visie? 

"Braem had het interieur van het gebouw ontworpen zoals het nu, na de renovatie, in ere is hersteld: als een grote landschapsruimte, zonder muren. Toen was dat zeer modern. Te modern, want de VUB heeft vrij snel wanden laten plaatsen, zodat het gebouw plots vele kleine bureaus en smalle gangen telde. Vandaag zijn al die wanden er opnieuw uit, precies zoals Braem het bedacht had." 

Wat is de opmerkelijkste periode uit de geschiedenis van het Braemgebouw?` 

"Ik denk aan alle keren dat de studenten het rectoraatsgebouw bezet hebben omdat ze het om de één of andere reden niet eens waren met het beleid. Vaak was dat omdat het inschrijvingsgeld verhoogd werd. In 78/79 was er de zogenaamde ‘Neen aan de 10.000!’, een protestactie tegen het optrekken van het inschrijvingsgeld van 5.000 BEF (oude Belgische franken) naar 10.000 BEF. In het archief bestaan er daar mooie foto’s van. Zo herinner ik me er één van Yves Desmet (voormalig hoofdredacteur De Morgen) die als student actief aanwezig was tijdens één van die bezettingen."

De rector kreeg van de architect een bureau op de 5de verdieping van het gebouw? 

"Klopt. Tegenover zijn deur zie je in de muurschilderingen de uil van Minerva, van de wijsheid. Opdat hij elke dag zou beseffen dat het zijn plicht is om verstandige dingen te zeggen en navenant beslissingen te nemen. (lacht)"

Wat is de link tussen het rectoraatsgebouw en zijn architect, Renaat Braem? 

Charlotte Nys: "Het Braemgebouw is sowieso een echte vertolking van de wereldvisie die Braem uitdraagt. Braem wilde dat iedereen die erin rondwandelt, bijleert over hoe de wereld functioneert en, eens die kennis verworven, ook zelf kan sleutelen aan die wereld. Het Braemgebouw als totaalkunstwerk, zeg maar. Zijn elliptische vorm, de muurschilderingen, luifel,...: ze tonen hoe Braem geëvolueerd is van een rationele, functionele, modernistische architectuur naar een organische architectuur die geïnspireerd is door natuurlijke vormen. Hij noemt het zelf ‘een tempel der wetenschap’ en is in dat opzicht ook een perfect uithangbord voor de VUB."

Wat is de betekenis van Braem voor de Belgische en internationale architectuur? 

"Dit gebouw toont de vernieuwende en toch wel wat controversiële aanpak van Braem. Zoals vele modernisten is hij pleitbezorger van een zeker functionalisme, maar dit gebouw inspireert mensen ook om architectuur te benaderen als een instrument voor sociale verandering. Die missie is niet alleen een eyeopener voor architecten, maar ook voor mensen die het gebouw bezoeken. Vanaf het begin van zijn loopbaan is Braem ervan overtuigd dat architectuur een invloed kan hebben op de cohesie en maakbaarheid van de samenleving. En dat architectuur de levensomstandigheden van mensen kan verbeteren omdat ‘goede’ architectuur mensen gelukkig kan maken. Dat is zo mooi, en dat is wat het gebouw ook uitstraalt. Er is dus wel degelijk een grote impact van Braems oeuvre en specifiek van dit gebouw op de Belgische architectuur. En vooral: op de beleving ervan. Internationaal is Braem wat minder gekend, omdat zijn werk heel erg verweven was met de Belgische context. Ik vind wél dat hij een belangrijke schakel is in de geschiedenis van het modernisme door die unieke combinatie van sociaal engagement en gedurfde moderne en organische ontwerpen. Maar door zijn aandacht voor de lokale uitdagingen is hij misschien internationaal nooit écht doorgebroken, wat hem in mijn ogen extra schoon maakt."

Waarom is dit rectoraatsgebouw een parel die we moeten koesteren? 

"Dit gebouw is een belangrijk en uniek onderdeel van zijn nalatenschap. Omdat het zijn visie vertegenwoordigt op die inclusieve, gemeenschapsgerichte architectuur. Dat is voor mij alvast een blijvend inspirerend voorbeeld van hoe architectuur kan helpen om onze levenskwaliteit te verbeteren of toch minstens de maakbaarheid van onze samenleving te beïnvloeden."

Wat is uw eerste herinnering aan het rectoraatsgebouw? 

Tony Tillez: "Die herinnering start al in de periode vóór het gebouw er stond. Je moet weten dat Braem verschillende ontwerpen had ingediend. Zelfs één met paddestoelen, als ik me goed herinner. Toen uiteindelijk gekozen werd voor het Braemgebouw zoals we het nu kennen, was dat oorspronkelijk bedoeld als een gebouw met landschapslokalen. Braem was alleszins geen voorstander van een ‘kotjessysteem’. Alleen vond o.a. een toenmalig directeur dat die functie recht gaf op een afzonderlijk bureau en toen is de bal aan het rollen gegaan,... Met de aparte kantoren als gevolg. Grappige anecdote daarbij: hoe hoger je functie, hoe meer vensterkes je bureau kreeg. Wat ik me ook nog herinner, is dat Braem in den beginne op de eerste verdieping een receptieruimte had voorzien. Dat zie je nog aan de vloer, die mooi uitgetekend was met prachtige tegels. Helaas is die toen ook gesneuveld ten voordele van extra kantoorruimte. Tijdens de restauratie zijn ze gelukkig in ere hersteld." 

Zijn er nog weetjes uit die beginjaren? 

"Zolang ik er werkte, kon je de lift enkel nemen tot het gelijkvloers en niet tot aan de ondergrondse parking. Die lift kon tijdens de bouwwerken blijkbaar niet doorgetrokken worden tot -1 omdat er in het bewuste stuk een noodaggregaat voorzien was en het ook niet mogelijk was wegens de brandveiligheid. Dat betekende: je auto parkeren, en dan moest je naar buiten om via een hellend vlak bij het onthaal te geraken. Gelukkig hebben ze dat tijdens de renovatiewerken opgelost en gaan de liften nu wél tot in de parking en zijn ze breed genoeg voor rolstoelgebruikers."

"Een weetje van een andere orde: in de jaren ‘70 was er hoog bezoek aan de VUB. Koning Boudewijn zou langskomen in het rectoraatsgebouw, een unicum. In de hall stonden de rector en decanen klaar om hem officieel welkom te heten, en ook buiten hadden tal van studenten verzameld. Alleen, wat gebeurde er? Eén van die studenten, Cas Vander Taelen, riep bij de aankomst van de koning luidkeels: ‘Leve de republiek!’, iets waar men bij de VUB niet écht gelukkig mee was. Opmerkelijk: Koning Boudewijn heeft toen echt de tijd genomen om in gesprek met hem te gaan. Een tweede verrassing, die dag."

Heeft u de architect ooit ontmoet? 

"Absoluut. Als student al en ook later professioneel bij de controlewerken en de verdere afwerking van o.a. zijn muurschilderingen. Ik herinner me een excentriek man, een beetje zoals zijn gebouwen. Wat in zichzelf gekeerd, een architect die tegelijk een kunstenaar was."

U heeft zelf tal van jaren in het rectoraatsgebouw gewerkt, hoe was dat? 

"Dat klopt. Ik ben gestart op de 3de verdieping, rechts, bij het toenmalige AIV, van daaruit ben ik op dezelfde etage naar links verhuisd, bij de dienst financiën. Daarna heb ik sinds 1981 op het gelijkvloers de dienst PR geleid en de laatste jaren van mijn carrière had ik een bureau op de 5de verdieping, naast die van de rector. Hoeveel ramen ik had, heb ik niet echt geteld. Ik denk drie, vier, vijf,…? Mijn favoriete plek was trouwens het gelijkvloers omdat je daar de meeste bewegingsvrijheid had en ook de meeste mensen zag, aangezien het onthaal er ook gevestigd was."