Geen Europees leger zonder Europese cultuur

Het kan heel snel keren. Drie jaar al duurt de oorlog in Oekraïne. Trump kiest, zoals aangekondigd, de zijde van Poetin. Plots wordt de beveiliging en dus de bewapening van Europa een politieke prioriteit. Dat schrijft Eric Corijn, VUB-professor Urban Studies, in De Standaard.

Sluitstuk in de naoorlogse wereldorde is de Navo, een product van de verdeling van Europa en een rechtstreekse reactie op wat als een Sovjetdreiging werd gezien. Zo werd het verdrag van 4 april 1949 niet alleen een militair pact maar ook een waarde-afspraak gesteund op markteconomie, democratie, individuele vrijheid en rechtsstaat. Het eerste akkoord werd ondertekend door twee Noord-Amerikaanse landen en tien Europese en is vandaag uitgegroeid tot een verbond met 31 leden.

De Navo stelt zich op als een alliantie van democratische regimes. Dat moet met een korrel zout worden genomen. Bij de start was Portugal een dictatuur onder Salazar en bezat Frankrijk nog kolonies. Bij de eerste uitbreiding in 1952 traden Turkije en Griekenland toe. In dat laatste land vond in 1967 een putsch van de kolonels plaats, mede-georkestreerd door de CIA en verlopend volgens een scenario van de Navo. In 1953 had Washington al een apart verdrag met het Franco-regime in Spanje gesloten … De ware motieven achter de Navo waren en zijn van puur geopolitieke aard.

Straaljagers naar Bosnië

Onder het motto “veiligheid” groepeerde de VS-hegemonie de economische, militaire en ideologische sferen. Het stelde richtlijnen op voor de investeringen in bewapening, en stuurde de Europese standpunten in internationale conflicten: Berlijn, Cubacrisis, Vietnam, Midden-Oosten, enz. Zeker wanneer de Europese eenwording het economische overwicht van de VS zou bedreigen, werd de Navo, onder andere door het duo Nixon-Kissinger, als drukmiddel gebruikt. Na de val van de muur werd vanuit Washington aangestuurd op snel lidmaatschap voor de landen in Centraal- en Oost-Europa. Toen al was Oekraïne een sluitstuk in de geopolitieke orde.

Clinton stuurde in 1994 snel straaljagers naar Bosnië om het op te nemen tegen de Servische luchtmacht, nog voor een Europese Frans-Britse “oplossing” een kans gekregen had. Van een Europees defensiebeleid is er in de praktijk nooit sprake geweest. Toen er naar aanloop van de Navo-top in Nice van 2000 werd gesproken over de oprichting van een Europese “Rapid Response Force” hoorden de Europeanen van de Amerikaanse defensieminister dat dit het einde van de Alliantie zou betekenen.

Ook vandaag zal er geen Europees defensiebeleid komen. Trump wil dat er meer geld wordt vrijgemaakt voor de aankoop van vooral Amerikaanse wapens. Hij wil zeker niet dat de EU, als grootse economische macht, zich ook tot een eengemaakte geopolitieke speler zou ontwikkelen. Dus blijft hij mikken op de verdeeldheid, die met het aantal rechts-nationalistische regeringen alleen maar zal toenemen. Zijn oligarchen als Musk investeren fors in de versterking van radicaal-rechts in Europa. Meer geld voor wapens in 27 legers zal ongetwijfeld de wapenhandel doen stijgen maar het is nog maar de vraag of Europa daarmee ook meer veiligheid koopt.

De prijs van verdeeldheid

Het structurele probleem van de EU is dat het een club is van landen die zich verzetten tegen politieke eenmaking en zich daarom laten sturen door een mythisch “Westen” geleid door de Verenigde Staten. Atlantisme is de politieke prijs van de weigering van ‘Europeanisme’. Nu Trump zelf zijn handen aftrekt van Europa om America opnieuw great te maken en zich rechtstreeks te meten met China, verkeert dat Atlantisme in diepe crisis.

De huidige EU is ideologisch niet in staat een breuk met de VS te verwerken. Daartoe moet immers het DNA van de constructie opnieuw ter discussie worden gesteld. Het eenmakingsproces is een tegenstrijdig product van een eengemaakte markt en regelgeving met behoud van nationale staten en cultuur. Daarom ook is de EU geen democratische structuur. Men weigert de uitbouw van Europees burgerschap en is dus veroordeeld tot een autocratie die de vorm aanneemt van topontmoetingen met steeds wisselende nationale leiders. Niet het Europees Parlement maar de Raad van regeringsleiders bestuurt.

Die gang van zaken onttrekt de werkelijke pijler van de Europese Unie aan het oog. Die bestaat uit een economisch kerngebied dat loopt van zuid-Engeland, over de Lage Landen en de Ruhr, langs de Rijn tot Beieren en Noord-Italië. Die ‘blauwe banaan’ concentreert op minder dan één vijfde van het grondgebied twee derden van de bevolking en driekwart van de economie! Zowel de Mediterrane als de Oost-Europese periferie wordt door die kern aangespoord tot een hogere productiviteit, werkethiek en een meer westerse levensstijl. De meeste Europeanen leven nu in een stedelijke context: 72 procent. Die steden zijn leveren de infrastructuur voor de “space of flows”. Steden zijn plekken van aankomst, van nieuwkomers, van multicultuur en superdiversiteit.

De nationale, nu veelal nationalistische, verhalen die nu opspelen in de EU zijn blind voor de dynamiek tussen centrum en periferie en het belang van Europese stedelijkheid. Zo wordt de ontwikkeling van een Europees burgerschap, van een demos, tegengehouden. Zonder educatie, cultuur, media en politieke organisatie naar een Europees niveau te tillen, zal het continent nooit de eenheid kunnen uitstralen die het nu behoeft.

Tot die tijd zal ook de discussie over dreiging en veiligheid ondoorzichtig blijven. Het is evident dat de verhouding tussen de EU, Oost-Europa en Rusland anders moet worden ingeschat dan die tussen de VS en China en hun respectievelijke bondgenoten. De veiligheidsagenda’s lopen uiteen. En ook het beleid en de bedrijvigheid zullen verschillen. Maar Europa kan die agenda gewoon niet uiteenzetten of verdedigen, zolang het vasthoudt aan het Navo-Atlantisme en intern verdeeld is tussen vele nationalismen.

Zonder reset waarmee de ware aard van de EU tot spreken komt, blijft het veiligheidsdebat er één van alleen meer wapenhandel en -wedloop. We hebben dat al eens meegemaakt.