Een nabeschouwing bij het grote Flam-debat

Het recente CAVA- en VUB-debat rond Leopold Flam was - zoals dat hoort- even warrig als woelig en boeiend. Aanleiding was het verschijnen van Ik zal alles verdragen, ook mezelf, een boek dat Kristien Hemmerechts en Guido Van Wambeke componeerden aan de hand van vroege dagboeken en briefwisseling van de legendarische filosoof en ULB/VUB professor. Wat volgt is een nabeschouwing van moderator Max Borka, zelf een oud-leerling van Flam, en gewezen hoogleraar. Borka had de onzalige taak een gesprek te leiden tussen een heftige Hemmerechts en een meewarige Willem Elias, ook al een oud-leerling van, en als professor emeritus van de VUB mee de bezielende kracht achter Leopold Flam (1912-1995) Een filosoof van gisteren voor een wereld van morgen, en het ook al recente Ecce Philosophus, twee compilaties van wetenschappelijke bijdragen rond Flam. Het werd een loopgravendebat met veel welles en nietes. Over liefde versus een kritisch apparaat, of de fundamenteel andere manier waarop je met zo’n nalatenschap omgaat als kunstenaar en wetenschapper. Over het verlangen van de ene naar een pageturner en bestseller, die volgens de andere tot een Flam for Dummies geleid had. Over ijverige hobbyisten en luie Flamisten. En over Flam zelf natuurlijk, de welhaast vergeten filosoof van de mislukking die zich -haast dertig jaar na zijn dood- plotsklaps tot een succesrijk schrijver, en volgens anderen dan weer een karikatuur van zichzelf had ontpopt.

Max Borka

Toen in de jaren ’70 en 80 van de vorige eeuw het leven op de pas ontsloten nieuwe VUB-campus nog in hoge mate overheerst werd door de broederstrijd tussen het Maoïstische AMADA en het trotskistiche RAL, en wij als alternatief de nihilistische driemansvereniging ANada hadden opgericht (A-Nada, Uit het Niets, heeft u hem?), waren er binnen het professorencorps twee figuren die in hun monumentaliteit als hors catégorie werden beschouwd: de onzichtbare (en vandaag ook al grotendeels vergeten) trotskist en econoom Ernest Mandel, toen na Simenon de meest vertaalde Belgische schrijver, en Leopold Flam. Niettegenstaande zijn gezegende leeftijd pleitte die laatste onder meer voor een opstandig nihilisme, als alternatief voor andere, uitzichtloze vormen van nihilisme waar je in het Brussel van die dagen op elke straathoek een perfecte illustratie van vond, dat van wat hij heel Sartriaans als het nihilisme van de Walg omschreef van dat van ‘een louter losbandig leven’.

Out of the blue

Het debat was eigenlijk al afgelopen toen Hemmerechts out of the blue - en voor het allereerst publiekelijk - verkondigde dat ze vrijwel niets van het filosofische werk van Flam had gelezen. Ze zei dat trots, uitdagend, na een zoveelste plaagstoot van Willem Elias. Allicht moest het met een berg zout worden genomen. En toch. Slechts vaagweg bekend met Flam was ze eerder toevallig op zijn naam gestuit bij het onderzoek voor haar vorig boek rond Hubertina Aretz, die tijdens Wereldoorlog II als verzetsstrijdster met Flam was opgepakt. “Ik werd onmiddellijk meegesleept door die stem toen ik zijn dagboeken las”. Van bewondering kwam liefde, en het besef dat ze een uniek levensverhaal en tijdsdocument in handen had: “Hoe hij in Antwerpen opgroeit in een donkere vochtige kelder, als kind van berooide en ongeletterde Joodse migranten, en reeds als kind beslist Spinoza en Kant te lezen. Hoe hij daarna als communist de Holocaust overleeft, en het uiteindelijk tot professor in de filosofie brengt. Het blijft mirakel op mirakel. Dat te delen was mijn enige bedoeling en insteek.”

Een maniakale veelschrijver 

Niet dat Elias, of iemand anders, de literaire verdienste van het boek van Hemmerechts en Van Wambeke aanvechten wou. Integendeel. Te pas en vooral te onpas als de Vlaamse Sartre omschreven, had Flam met de latere Sartre gemeen dat hij een maniakale veelschrijver was, die liever een nieuwe tekst begon dan dat hij een oude bijschaafde. Zijn oeuvre houdt daar qua leesbaarheid een niet al te beste reputatie aan over. Maar met dit boek zit dat dus helemaal anders. Terwijl het rags to riches verhaal zelfs door de meest genadeloze critici als uitgelezen voer voor een filmscenario wordt omschreven, wordt Flam als schrijver zowaar op één lijn met Dostojewski gehesen. En in het debat werd zijn rauwe zelfironie dan weer met die van een Knut Hamsun in het cultboek Honger vergeleken, en Louis Paul Boon, één van de zeldzame Vlaamse schrijvers waarmee Flam een relatie van wederzijdse bewondering had.

Een selectie uit twee miljoen woorden

Deels is een en ander uiteraard aan Flam zelf te danken, en de typisch Jiddische want laconieke manier waarop hij bijvoorbeeld een hoogdravende paragraaf aan het eind met slechts enkele woorden weet te laten imploderen – een kwaliteit die net als de andere vanwege de veelschrijverij wat was ondergesneeuwd. Maar het is evenzeer de verdienste van Hemmerechts en Van Wambeke dat zij uit twee miljoen woorden dagboekmassa, op zulk een wijze een selectie van 140.000 woorden maakten, dat die latente literaire kwaliteiten ten volle tot hun recht komen. Bovendien wisten ze fragmenten tot een muzikaal geheel te verweven, dat vanwege de vele echo’s en hernemingen – een ander typisch kenmerk van Flam, dat ten volle zijn obsessieve karakter illustreert, en ma non troppo tot genietbare proporties werd teruggebracht – nog het best met een bezwerende fuga kan worden vergeleken. Dat Hemmerechts en Van Wambeke dit meer dan 400 pagina’s lang weten vol te houden, met niets dan losse flodders, is op zich al een krachttoer.

Hardst roepende Flamisten lieten verstek gaan

Hemmerechts had speciaal voor het debat een rits uitspraken uitgeprint waarin Flam luidop van een publicatie van de dagboeken droomde. Ze had zich die moeite kunnen besparen. Vooral de Flamisten die het hardst riepen lieten immers verstek gaan voor de door hem zo gekoesterde dialoog. Bleef nog Willem Elias, die als geboren recalcitrant een aantal van hun verzuchtingen vertolkte, deels omdat hij er zelf een punt in zag. Zo had hij in Sprokkelingen - gelukte mislukking in leven en werk van Leopold Flam, het boek in een boek dat hij voor Ecce Philosophus schreef, ook gepoogd de dagboeken af te toetsen aan wat werkelijk was gebeurd. Zijn conclusie: de Flam zoals die door Hemmerechts en Van Wambeke wordt neergezet is een fictie, een perversie zelfs, waarbij niet duidelijk is wat Wahrheit is of Verdichtung. Eén voorbeeld: de twee broertjes die volgens Flam in zijn armen stierven toen hij amper zes was, volgens Hemmerechts ‘zijn grote kwetsuur’, traumatischer dan zijn opsluiting in Buchenwald. Zelfs van het bestaan van die broertjes had Elias tot op heden geen enkel bewijs gevonden. Om maar te zwijgen van het feit dat Flam ooit aan zijn cv een verblijf in Auschwitz toegevoegd had.

Kristien Hemmerechts: "Angst was zijn grondgevoel"

“Wat wij selecteerden is wel degelijk representatief voor de twee miljoen woorden waarmee we werden geconfronteerd,” besloot Hemmerechts, “Anderzijds wouden we echter ook lezers aanspreken die geen filosofische voorkennis hebben, maar wel door een sterk levensverhaal worden gegrepen. Ik ben zelf al jaar en dag literatuurwetenschapper, en heb die kennis ook meegenomen in dit project. Waar nodig hebben wij in de tekst een korte toelichting ingebouwd. Maar wij wouden de leesbaarheid niet afremmen. Daarom ligt de nadruk ook op het concrete: hoe hij als straatjongen letterlijk met heel veel vallen en opstaan die kelder ontvlucht door in fabriek gaat werken, en zelfs met stofzuigers gaat leuren, zijn geldproblemen, zijn geslachtsdrift, zijn ruzies en verliefdheden. Los van al de rest vind ik dat al zeer de moeite waard, en ik kan mij eerlijk gezegd niet inbeelden, dat hij dat - daar, toen, in alle eenzaamheid, en zonder zicht op publicatie- verzonnen zou hebben. Angst was zijn grondgevoel, maar we hebben geknipt van zodra een lange passage te abstract werd, ging zweven. Je kan dat heel choquerend vinden, maar we leven nu eenmaal in tijden waarin we het met boeken tegen Netflix moet opnemen. Als schrijver wil je ook een spanningsboog creëren waarin je de lezer helemaal tot het eind meeneemt. Dat is nu eenmaal de stiel, het métier. Je zou een dagboek kunnen maken waar die langere passages wel worden opgenomen, voorzien van talloos vele voetnoten. En uiteraard zou je dan een ander personage creëren. Maar ook een heel ander boek. Minder leesbaar, zoveel is zeker.”