Eén enkele plak uit een groot rotsblok, gevonden in Colorado, toont wetenschappers hoe de laatste dagen van de dinosauriërs eruitzagen, zo'n 66 miljoen jaar geleden. Voor het ongeoefende oog lijkt het niets meer dan lijnen en schitterende kleuren. Maar in de documentaire ‘De dag dat zonlicht niet meer scheen’ leggen geoloog Pim Kaskes (VUB) en planetair wetenschapper Cem Berk Şenel (Koninklijke Sterrenwacht van België en VUB) uit hoe zij tot hun conclusies kwamen. Beiden zijn lid van de onderzoeksgroep Archaeology, Environmental Changes, and Geo-Chemistry (AMGC). Ze maakten deel uit van het team dat onlangs ontdekte hoe fijn stof van de asteroïde-inslag een dodelijke rol speelde bij het uitsterven van niet-vliegende dinosauriërs.
"Wat de filmmakers wilden vastleggen, was niet enkel het eindresultaat, maar het hele proces – hoe we vragen stellen, monsters verzamelen en gegevens interpreteren – en dat was enorm verrijkend."
De documentaire stelt de vraag waar die eeuwige fascinatie voor dinosauriërs vandaan komt. Hoe zit dat voor jullie?
Cem Berk Şenel: "Voor mij begon het allemaal met Jurassic Park. Als kind vond ik die wereld magisch – gigantische reptielen, een uitgestorven wereld, het mysterie rond hun einde… Het fascineerde me volledig. Later, tijdens mijn doctoraat in België, raakte ik betrokken bij het Chicxulub Impact Project – een interdisciplinair initiatief gesteund door Belspo (het Belgische Federaal Wetenschapsbeleid – red.). Dat project bracht alles samen waarin ik geïnteresseerd ben: astronomie, geologie en de grote vragen over leven en dood op aarde. Hoe dieper ik ging, hoe fascinerender ik hun uitsterven vond."
Pim Kaskes: "Mijn fascinatie gaat nog verder terug. Als kind speelde ik in de tuin met plastic dinosauriërs. Het idee dat zulke ‘monsters’ echt hadden bestaan fascineerde me enorm. Toen ik Aardwetenschappen ging studeren aan de VU Amsterdam, kwam die fascinatie weer sterk terug. Voor mijn master werkte ik aan ‘Trix’, de T. rex bij Naturalis. Ik ging zelfs mee op expedities naar Montana en Wyoming, waar we fossielen opgroeven van een kudde Triceratops. Dat was bijzonder – niet alleen botten opgraven, maar vooral het analyseren van de sedimentlagen waarin die skeletten lagen. Vanaf toen verschoof mijn interesse van het leven van dinosauriërs naar hun plotselinge einde. Dat bracht me uiteindelijk naar de VUB, waar ik nu onderzoek doe naar de wereldwijde effecten van de Chicxulub-inslag."
"Geen zon betekent geen planten, geen planten betekent geen herbivoren – en dus ook geen carnivoren"
Wat hebben jullie precies ontdekt over het uitsterven van de dinosauriërs?
Pim: "Lange tijd waren er veel concurrerende theorieën over het mechanisme achter de massa-extinctie. We wisten dat een asteroïde was ingeslagen, maar kwam het vooral door zwavelhoudende gassen, wereldwijde bosbranden of stof dat zonlicht blokkeerde? We hebben al die factoren gemodelleerd en geconcludeerd dat het fijne stof – geproduceerd door de inslag zelf en vooral afkomstig uit granietachtig gesteente onder Mexico – het grootste effect had. Die fijne stofdeeltjes bleven jarenlang in de stratosfeer hangen, blokkeerden effectief zonlicht, veroorzaakten plotselinge klimaatkoeling en legden wereldwijd de fotosynthese stil."
Cem: "Het unieke aan onze aanpak is dat we veldwerk combineren met computermodellering. In North Dakota vond het team een kleilaag die exact de grens markeert tussen de Krijt- en Paleogeentijdperken – het precieze moment van de inslag. Door gedetailleerd de korrelgrootte van die laag te analyseren konden we duur en omvang van de zogenaamde 'impactwinter' nauwkeuriger vaststellen. Het door de inslag geproduceerde stof bleef ongeveer veertien jaar in de atmosfeer. En de eerste twee jaar na de inslag bereikte nauwelijks zonlicht het aardoppervlak. Geen zon betekent geen planten, geen planten betekent geen herbivoren – en dus ook geen carnivoren. Een kettingreactie op echt wereldwijde schaal."
Jullie werkten aan de documentaire met regisseurs Maria en Frederik Stuut. Wat is volgens jullie het verschil tussen wetenschappers en creatievelingen?
Cem: "Wetenschap is rationeel, model-gebaseerd, deterministisch. In mijn wereld – atmosferische modellering – draait alles om cijfers en simulaties, fysica en vergelijkingen. Kunst is daarentegen intuïtief, open en laat ruimte voor interpretatie. In het begin vond ik het moeilijk om daarmee verbinding te maken. De filmmakers wilden niet alleen resultaten tonen – ze wilden het proces, de verwondering, de samenwerking vastleggen. Dat was nieuw voor mij, maar ook ontzettend verrijkend."
Pim: "Wat ik zo waardeerde aan Maria en Frederik is dat ze zich écht onderdompelden in ons werk. Ze gingen mee het veld in, stonden met hun camera’s in de stromende regen terwijl wij rotsen openhakten. Voor hen was zo'n geologische wand eerst gewoon een grijs oppervlak. Maar toen we uitlegden dat die wand een miljoenen jaren oud verhaal vertelt, gingen hun ogen glinsteren. En het werkte ook andersom: zij leerden ons hoe je een complex verhaal duidelijk en menselijk vertelt – zonder te verdrinken in voetnoten of jargon. Het was een echte samenwerking."
Dr. Pim Kaskes toont filmmakers het micro-X-stralen fluorescentie-instrument, waarmee inslagmateriaal van de Chicxulub-asteroïde op micrometerniveau wordt geanalyseerd.
Veel mensen zien geologen en paleontologen als Indiana Jones-types. Is jullie werk echt zo avontuurlijk?
Pim: "Eerlijk? Soms wel. In Colorado moesten we een uur wandelen met zware rugzakken onder een brandende zon terwijl er onweer naderde. We hadden maar één dag om monsters te verzamelen. Maar die plek – een perfect bewaarde laag met inslagmateriaal – was absoluut de moeite waard. Zulke plaatsen liggen vaak ver van toeristische paden. En ja, het voelt wel wat als een expeditie."
Cem: "Voor mij was het mijn eerste veldwerkervaring ooit. Als computationeel wetenschapper ben ik meestal omringd door fysieke en wiskundige vergelijkingen, verzonken in een stille, schemerige kamer waar ik gepassioneerd de complexiteit van de natuur probeer te doorgronden. In het veld besefte ik hoe moeilijk het is om die 'simpele' cijfers te verzamelen die ik gebruik in mijn modellen. Dat was een openbaring – en gaf mij enorm respect voor geologen. Sindsdien kijk ik anders naar mijn werk. Het is niet meer abstract – ik begrijp nu wat er achter dat ene datapunt zit."
"Door het verleden te begrijpen, kunnen we het heden beter duiden – en hopelijk een betere en duurzamere toekomst vormgeven."
Hoe moeilijk is het om financiering te krijgen voor dit soort fundamenteel onderzoek?
Pim: "Heel moeilijk. Ik heb recent een voorstel ingediend bij het FWO, maar we wachten nog steeds op antwoord. Zelfs met een interdisciplinair team en relevant onderwerp krijg je geen garanties. Er zijn te veel goede ideeën en te weinig middelen."
Cem: "Privéfinanciering voor onderzoek zoals het onze is in België beperkt, voor zover ik weet. Gelukkig zijn er publieke financiers zoals FWO, FNRS en BELSPO, die cruciale ondersteuning bieden – met dank aan het FWO voor de steun aan mijn postdoctoraal werk."
Jullie hebben een belangrijk stuk van de puzzel rond het uitsterven van de dinosauriërs opgelost. Maar welke vragen blijven onbeantwoord?
Cem: "We hebben nu een wereldwijd beeld, maar ik ben benieuwd naar regionale verschillen. Wat gebeurde er op het zuidelijk halfrond, waar het waarschijnlijk herfst was tijdens de inslag? Hoe beïnvloedde dat de overlevingskansen van soorten? We willen ook beter begrijpen wat er op de lange termijn gebeurde – wat waren bijvoorbeeld de CO₂- en methaanuitstoot na de inslag? En wat waren daarvan de gevolgen voor het klimaat en het herstel van de aarde daarna?"
Pim: "Ik ben vooral geïnteresseerd in hoe snel het leven terugkeerde nadat het inslagstof was neergedaald. Wanneer begonnen planten weer te groeien? In sommige sedimentlagen vinden we fossiele sporen van varens – echte pioniersplanten. Als we die tijdlijn precies kunnen bepalen en kunnen vergelijken met Cem’s model, begrijpen we beter hoe snel ecosystemen zich kunnen herstellen. Dat is cruciaal – ook vandaag. We maken nu waarschijnlijk opnieuw een massa-extinctie mee. Door het verleden te begrijpen, kunnen we het heden beter duiden – en hopelijk een betere en duurzamere toekomst vormgeven."
