We waren het alweer haast vergeten, maar van 11 tot 17 maart was het de Brain Awareness Week. Naar aanleiding daarvan vroegen we VUB-professor en hoofd neurologie van het UZ Brussel Sebastiaan Engelborghs naar de staat van ons brein. Hij werkte mee aan een dossier van Het Nieuwsblad over wat je kan doen om je brein fit te houden.
Hoe kunnen we het risico op dementie verlagen?
Sebastiaan Engelborghs: “Naar schatting 40% van de wereldwijde dementies kun je voorkomen of tenminste de symptomen ervan uitstellen door aanpassingen aan de levensstijl. Wat goed is voor het hart is ook goed voor het brein. De risicofactoren voor hart- en vaatziekten zijn eigenlijk ook risicofactoren voor dementie. Lichaamsbeweging nemen, overgewicht vermijden, stoppen met roken, alcohol met mate, in geval van suikerziekte die goed onder controle houden. Verder kunnen we maar beter onze bloeddruk en cholesterol goed in de gaten houden en onze voedingsgewoonten aanpassen. Ons westers dieet is sowieso te calorierijk en bevat te veel verzadigde vetten. Het mediterraan dieet dat uit meer onverzadigde vetten bestaat, is veel gunstiger naar risico op hart- en vaatziekten en op dementie.”
“Hardhorendheid is een risicofactor; wellicht omdat je dan minder cognitieve prikkels krijgt”
Kun je het brein of je geheugen trainen?
“Cognitief actief blijven is heel belangrijk. Mensen denken bij training vaak aan kruiswoordpuzzels oplossen, maar eigenlijk is gewoon actief blijven de beste vorm van stimulatie van de hersenen. Voor mensen die werken is er geen probleem maar bij gepensioneerden kan er een risico op sociaal isolement ontstaan en dat is niet goed. Hardhorendheid is overigens ook een risicofactor, dat valt gelukkig met een hoorapparaat te corrigeren. Die link met een verhoogd risico op dementie is wellicht te wijten aan het feit dat je minder cognitieve prikkels krijgt als je hardhorig bent.”
Er zijn natuurlijk ook nog andere redenen voor geheugenproblemen?
“Absoluut. Als iemand op consultatie aanklopt met geheugenklachten dan zoeken we ook andere oorzaken dan hersenziekten op. Bepaalde vitaminetekorten, een vertraagde schildklierfunctie of een depressie zijn eveneens oorzaken van geheugenklachten. Ook een obstructief slaapapneusyndroom is een vaak miskende oorzaak van geheugenklachten. Dus niet elke geheugenklacht wijst op een onderliggende hersenziekte die tot dementie kan leiden. Geheugenklachten kunnen ook leeftijdsgebonden zijn. Met het ouder worden, veranderen namelijk ook de cognitieve functies: vooral aandacht houden en verdelen wordt moeilijker. Terwijl je juist aandacht nodig hebt om nieuwe cognitieve informatie op te slaan in het geheugen.”
"Met het ouder worden, wordt ook het oprakelen van informatie uit het permanente geheugen moeilijker. Dat hebben we allemaal wel eens: je probeert je de naam van een persoon te herinneren, wat tot je grote frustratie niet lukt. Al lijkt die naam op het puntje van je tong te liggen. Enkele uren later, wanneer je al lang met iets anders bezig bent, schiet die naam je ineens te binnen. Dat is een heel ander mechanisme van 'vergeten' dan het vergeten bij een ziekte van Alzheimer. Daar raakt de informatie gewoonweg niet meer ingeprent in het permanente geheugen en dus kan het later ook niet te binnen schieten.”
Sebastiaan Engelborghs
Wat zijn zoal de oorzaken van geheugenklachten bij hersenziekte?
“De meest voorkomende is de ziekte van Alzheimer. 70% van alle dementies in onze contreien zijn daardoor veroorzaakt. Maar er zijn ook andere hersenziektes. Een vasculaire dementie bijvoorbeeld: door kleine of grote infarcten in het brein kun je ook een dementie ontwikkelen. Er is ook de frontale kwabdementie, wat meestal op jongere leeftijd voorkomt. Of een dementie met Lewy bodies, een hersenziekte die qua symptomen tussen Alzheimer en Parkinson in zit.”
Kun je zwangerschapsdementie ook daartoe rekenen?
“Ik vind de term 'dementie' een ongenadig zware term in dat verband. Het is wel zo dat een zwangerschap tijdelijk gepaard kan gaan met een beperkt cognitief functioneren: iets minder aandachtig zijn, meer vergeten dan vroeger. Maar dat is tijdelijk en omkeerbaar. Het heeft waarschijnlijk te maken met de hormonale veranderingen of kan liggen aan kwaaltjes gerelateerd aan de zwangerschap. Als je door de zwangerschap slecht slaapt dan heeft dat ook zijn impact op aandacht, concentratie en geheugen. Een ware dementie neemt proporties aan waarbij men afhankelijk wordt van derden om te overleven.”
“Je levensstijl aanpassen is voor iedereen zinvol.”
Zo gezond mogelijk leven is de beste manier om het brein gezond te houden.
“Nog niet zo lang geleden dachten we dat dementie je overkomt en dat er niets tegen te beginnen was. We zien nu in epidemiologische gegevens in de Westerse wereld dat de prevalentie, dus het totale aantal mensen met dementie, toeneemt. Dat heeft te maken met de vergrijzing: we worden allemaal gezonder ouder. Maar het aantal nieuwe diagnoses per 100.000 inwoners per jaar, de incidentie, die curve stijgt niet mee en vlakt zelfs af in de Westerse wereld. Die vondst was eerder een toevalstreffer en wordt nu systematisch teruggevonden in epidemiologische studies. Dat heeft wellicht te maken met een verbeterde levensstijl. We zijn bewuster bezig met gezonder leven en we hebben betere medicijnen om risicofactoren op hart- en vaatziekten te bestrijden.”
Wat is er waar van de erfelijke component bij dementie?
“Een ware erfelijke vorm waarbij een genmutatie – een fout in de genetische code – dementie veroorzaakt is heel zeldzaam. Het komt iets vaker voor wanneer dementie optreedt onder de 65 jaar. Het bestaat dus inderdaad, het betekent in dat geval dat elk kind van een ouder met een genmutatie één kans op twee heeft om dat zieke gen te erven en zelf ziek te worden. Die fouten in de genetische codes liggen buiten het geslachtschromosoom, man of vrouw zijn maakt dan geen verschil. Het slaat geen generatie over, maar het blijft dus een zeldzame situatie.”
“Bij Alzheimer heb je ook een genetische risicofactor, een variant van het APOE-gen, dat een eiwit produceert dat instaat voor het cholesteroltransport in het bloed. De variant is niet ziekteverwekkend maar verhoogt wel het risico op Alzheimer. Als je drager bent van zo een variant dan wordt het risico om Alzheimerdementie te krijgen vier keer zo groot, als je drager bent van twee van die risicovarianten dan wordt het risico 12 keer zo groot. Maar drager zijn van die risicofactor betekent niet dat je per definitie ziek gaat worden. Een levensstijlaanpassing is voor die dragers bijzonder zinvol. Maar dat geldt in feite voor iedereen. Wat belangrijk is bij een aanpassing van je levensstijl, is dat je er plezier aan beleeft, anders hou je het niet vol. Voor mij dus geen kruiswoordraadsels: ik heb dat nooit gedaan en zal het ook nooit doen. Maar ik heb wel het fietsen ontdekt en dat werkt bij mij als manier om lichaamsbeweging te nemen.”