Promoveren in de kunst. Het kan al bijna twintig jaar, maar wat het precies inhoudt, is voor velen duister. Componist en saxofonist Peter Van Bergen is onlangs doctor in de kunsten geworden aan de Vrije Universiteit Brussel en het Koninklijk Conservatorium Brussel met een dissertatie en een concert. Filosoof Jean Paul Van Bendegem was voorzitter en lid van de jury.
Waarom heeft Peter Van Bergen een Doctor of Arts gekregen?
"Het heeft alles te maken met de kunstenaar zelf. Hij heeft zich ingeschreven, omdat hij de nood voelde te reflecteren over zijn kunsten. Dat is de kern. Hij wil nadenken, zich bezinnen, theoretiseren, bespiegelen over zijn werk. Maar niet elke kunstenaar wil dat hoor. Want niet elke schrijnwerker kan zich even goed uitdrukken als wijlen kunstkenner Jan Hoet. Of het past niet in zijn of haar manier van werken. Zoals niet elke schilder wil zijn kwast neerleggen voor een reflectie, omdat ze hun proces niet willen verstoren."
Hoe beoordelen jullie een doctoraat?
"De vraag is, wil je een kopie van de academische standaard of een persoonlijke invulling? Ik ben voorstander om het zo open mogelijk te laten hoe een eindwerk er uit ziet. Een componist kan zijn artistieke werk en reflectie ook in de vorm van collages presenteren in zijn dissertatie."
Saxofonist en componist Peter Van Bergen © Annamarie Ursula / CC BY-SA 3.0 (via Wikimedia Commons)
"Peter Van Bergen becommentarieert zijn dagelijkse onderzoek in de muziek. Het is gigantisch mooi, want je leest over zijn werkzaamheden, zijn gedachten, de twijfels. Ga ik wel in de goede richting, zit ik juist, waar ben ik aan begonnen? Hij gebruikt daar ook partituren en opnames van concerten voor."
"Natuurlijk is er een minimum aan eisen: De lezer moet kunnen volgen, dus zijn voetnoten en een bronnen- cq literatuurlijst noodzakelijk. De vrijheid in vorm moet in het referaat dus ook samengaan met het respecteren van een aantal basiscriteria. Het is gepast dat feitelijke beweringen kunnen gecheckt worden door de lezer."
Peter Van Bergen onderzocht of mensen en computers samen kunnen musiceren.
"Zijn computer wordt gevoed door signalen. Dat kan omgevingsgeluid zijn, of bewegingen van een spelende muzikant die via speciale handschoenen worden geregistreerd. De computer produceert daarop weer zelf klanken. En daar spelen de muzikanten dan weer improviserend op in."
"Wat die computer doet, gaat richting artificial intelligence. De software maakt een ‘leerproces’ mee. Peter legt in zijn doctoraat ook uit hoe hij met een programmeur heeft samengewerkt voor de softwareontwikkeling. De computer en de geluiden die hij voorbrengt, noemt Peter ook wel zijn alter ego als onderdeel van het muzikale proces."
"Wetenschap en kunst kunnen elkaar inspireren en doen dat al eeuwen."
"Uiteindelijk concludeert Peter in zijn proefschrift dat computer en mensen samen wel degelijk muziek kunnen maken. Maar hij constateert ook dat het voor de toehoorders, het publiek, niet altijd evident is wie welke bijdrage levert. Daar blijft hij dus met een vraag zitten: kun je duidelijk, begrijpelijk genoeg naar het publiek communiceren? Kunnen zij weten of de mens dan wel de computer aan het spelen is en hoe de ene op de andere inspeelt? Die duidelijkheid is ook nodig om de interactie tussen spelers en publiek boeiend te houden."
Wat is de overlapping tussen kunst en wetenschap?
"Het zijn de overeenkomsten tussen wetenschappers en kunstenaars die mij het meest treffen. Natuurlijk, de eersten doen aan wetenschap: als ze een referaat maken, doen ze niet aan zelfreflectie. De tweeden maken kunst en doen niet aan academische analyses. Maar ze staan voor dezelfde uitdagingen: ze creëren, hebben middelen, hindernissen en een publiek. Dat publiek dient als een soort peer review. Ze groeien alle twee gedurende dat maakproces, alle twee kunnen ze ook overwegen een ander pad in te slaan."
"Wat die computer doet, gaat richting artificial intelligence."
"De link tussen wetenschap en kunst bestaat al sinds de oudheid. Als wiskundige denk ik zelf aan Simon Stevin (1548–1620 nvdr), een Vlaams wiskundige, die voorstelde om wiskunde, wis-const te noemen (als vertaling van het Griekse mathematica). Een van zijn belangrijke werken heette "Wisconstighe Ghedaechtenissen". Wiskunde is ook schoonheid. Wetenschap en kunst kunnen elkaar inspireren en doen dat al eeuwen."
Wat is de wetenschappelijke waarde van een doctoraat in de kunsten?
"We moeten stilletjes aan loskomen van de gedachte dat de exacte wetenschappen de norm zijn voor wetenschap. Ik zou het raar vinden wanneer bijvoorbeeld geschiedenis maar 1 methode zou hanteren. Het is volgens mij van belang verschillende aanpakken in de discussie te betrekken. Het zou goed zijn voor de zogenaamde harde wetenschappen ook eens bij de humane wetenschappen te kijken. En vice versa natuurlijk. Op dezelfde wijze kunnen ook alle wetenschappers, ongeacht de discipline, in gesprek gaan met kunstenaars om elkaar te inspireren en te verrijken. Dat is de kern van het doctoraat in de kunsten."
Jean Paul is binnenkort zeventig en zijn werk aan de universiteit is dan nagenoeg gedaan. Tijd voor iets anders. “Ik schrijf mij zelf in voor Doctor of Arts. Dan is het eens een wetenschapper-filosoof die zich aan de kunst onderwerpt. Ik broed erop om het denken dan te veruitwendigen als een rariteitenkabinet.”