De VUB koestert haar V van vrijheid. Ze vertelt ons verhaal als een kompas voor verzet en vooruitgang. In Vrije Geesten delen 32 wetenschappers en opiniemakers hun vrijheidsliefde en wat de V in VUB voor hen betekent. Voor henzelf, voor hun vakgebied, voor hun leven en hun werk. Ze inspireren om kritisch en met een open blik naar de wereld te kijken. Zo ook Karen Celis, onderzoeksprofessor aan de Vakgroep Politieke Wetenschappen van de VUB.
Democratisch en gelijk ben je niet, maar doe je. Het is met andere woorden een continu traject van jezelf bevragen over wat er beter kan op vlak van democratische besluitvorming, inclusiviteit en gelijkheid. Op vlak van gelijkheid en inclusie dienen zich voortdurend nieuwe vraagstukken en contexten aan, dan moet je je als universiteit lenig en lerend opstellen. Je als inclusieve universiteit opstellen betekent bijvoorbeeld dat je nieuwe groepen en generaties met nieuwe onderzoeksvragen verwelkomt. Dat kunnen best zeer kritische vragen zijn die maatschappelijke systemen maar ook ons functioneren als academische gemeenschap in vraag stellen. Logischerwijze komen de meest kritische vragen vaak van groepen die er tevoren niet bij hoorden. Hoe oncomfortabel dat ook kan zijn, als vrije universiteit met gelijkheid hoog in het vaandel hoor je dat te omarmen. Omwille van je principes, maar ook omdat innovatie en dus excellentie wel eens vanuit die hoek zou kunnen komen.
Kritische geesten horen dus vrij te zijn om als gelijke aan onderzoek te doen. Dat is waar de VUB voor staat, en ze legt zodoende de lat hoog voor zichzelf. Ze zet zich zo ook centraal in een breed maatschappelijk debat over vrijheid en gelijkheid. Die twee cruciale democratische waarden worden vaak als communicerende vaten gezien. Het idee dat gelijkheid ‘ten koste van’ onze vrijheid gaat is hardnekkig. Je ziet dat bijvoorbeeld in het debat over quota; daar wordt dan gezegd dat de grotere gelijkheid tussen man en vrouw ten koste gaat van de vrijheid. Maar dat is een valse redenering. In het voorbeeld van de quota in de politiek: kiezers kunnen sowieso niet stemmen voor wie ze willen; dat wordt namelijk door partij-elites achter gesloten deuren bepaald.
“We zaten al in een post-truth-tijdperk en nu worden universiteiten ook nog eens weggezet als een bron van kwaad”
Ook inzake meningsuiting stelt zich het vraagstuk vrijheid ‘versus’ gelijkheid. Om in alle vrijheid en als gelijke te kunnen deelnemen aan het maatschappelijke leven wordt er gevraagd om paal en perk te stellen aan, onder andere, racistische, seksistische en homofobe uitlatingen. Dat wordt door sommigen onthaald met een ‘we mogen niets meer zeggen’, en aangevoeld als een ondemocratische beknotting van de vrijheid van meningsuiting. Maar er is geen beknotting, wel meer tegenspraak door het duiden van uitspraken als ‘racistisch, seksistisch of homofoob’. En die tegenspraak is ook het resultaat van vrije meningsuiting én het zich opstellen als een gelijke. Vrijheid en gelijkheid voor meerdere groepen gaan dus wel degelijk samen. Maar opnieuw: dat vergt soms oncomfortabele gesprekken, die een open en lerende attitude én actie vergen. Dat bedoel ik met democratie is iets wat je doet.
“Het Vlaams Belang wil universiteiten onder curatele plaatsen”
Universiteiten, en de VUB bij uitstek omwille van haar centrale waarden vrijheid en gelijkheid, staan ook op een andere manier centraal in het democratisch verhaal. Onlangs lanceerde het Vlaams Belang een campagne tegen ‘het woke-vergif en de geradicaliseerde linkse ideologieën aan de universiteiten’. Die partij wil universiteiten onder curatele plaatsen om dat zogenaamde vergif niet te kunnen laten doorsijpelen naar volgende generaties. Universiteiten worden als iets negatiefs neergezet, terwijl we allemaal zijn opgegroeid met het idee dat een universiteit juist een intrinsiek goede plek is waar mensen een goede opleiding krijgen, waar sociale mobiliteit en democratisering kan plaatsvinden. We zaten al in een post-truth-tijdperk en nu worden universiteiten door een antidemocratisch project als dat van Vlaams Belang ook nog eens weggezet als een bron van kwaad. Ze richten zich heel specifiek naar wat er aan een universiteit leeft rond gelijkheid en rechtvaardigheid in onderwijs, onderzoek en beleid.
“Het is voor de universiteit belangrijker dan ooit om te tonen dat we niet tegen, maar juist voor het volk zijn”
We moeten goed nadenken hoe we daar intern en extern op reageren. De humanistische waarden die centraal staan aan de VUB zijn fundamenteel democratische waarden en we moeten die dan ook tegen antidemocratische krachten beschermen. De VUB heeft daar dus een rol in te spelen, voor haarzelf, maar ook voor de bredere samenleving. We mogen vooral niet meegaan in hun verhaal van woke versus antiwoke. We moeten heel goed beseffen dat universiteiten aangevallen worden als onderdeel van een ruimer antidemocratisch project, en dat antigelijkheid een vehikel daarvoor is. Een partij als Vlaams Belang is intrinsiek tegen gelijkheid. Maar eerder dan rechtstreeks de discussie aan te gaan met hen, moeten we naar de brede samenleving communiceren. Het is voor de universiteit belangrijker dan ooit om te tonen dat we niet tegen, maar juist vóór het volk zijn. We moeten onze democratische waarden, vrijheid, gelijkheid en solidariteit, op een warme manier uitdragen. We moeten tonen dat we goed zijn voor de samenleving. We kunnen er jammer genoeg niet, of niet meer, van uitgaan dat het gros van de mensen daarvan overtuigd is.
Bio Karen Celis
Karen Celis is onderzoeksprofessor aan de Vakgroep Politieke Wetenschappen van de VUB en is co-voorzitster van het RHEA Expertisecentrum voor Gender, Diversiteit, Intersectionaliteit. Ze verricht theoretisch en empirisch onderzoek naar de politieke vertegenwoordiging van groepen en intersectionaliteit. Binnen het VUB Centre for Democratic Futures doet ze onderzoek naar de kwaliteit van de democratie.