De Vrije Universiteit Brussel opende het academisch jaar met het Feest van de Vrije Geest – een viering die eerder aanvoelde als een festival dan als een stijve academische plechtigheid. Liedjesmakers, grappenmakers en praatjesmakers wisselden elkaar af op het podium van het Koninklijk Circus. Niet dat de inhoud in de collegezalen en de labs was achtergebleven. Integendeel, de waarden aan de VUB werden stevig in de verf gezet. Jan Danckaert: “De universiteit is een brave space.” Zo verspreidde zich de Vrije Geest over het talrijk aanwezige publiek, niet als de katholieke zeven hoofdzonden, maar als zeven verfrissende geneugten: wijsheid, strijdbaarheid, verdraagzaamheid, nieuwsgierigheid, mededogen, openheid en humor.
WIJSHEID
"Er zijn collega’s die de universiteit weleens met een circus vergelijken," zo startte Jan Danckaert zijn speech. "Wel, nu zijn we écht in een circus." Hij zette de toon van de avond. “Onze universiteit moet een incubator zijn voor vrije geesten. Studenten laten groeien, inzetten op nieuwsgierigheid, zelfontwikkeling en dialoog.” Hij benadrukte dat aan de VUB elke religie wordt gerespecteerd, maar dat het wel een privéaangelegenheid is. “We willen dat religie geen invloed uitoefent op de publieke sfeer. Studenten moeten studeren en wetenschappers moeten onderzoeken, zonder druk van buitenaf – en dat betekent ook zonder zelfcensuur.” De universiteit is juist een arena voor debat en botsende inzichten. De universiteit als geheel moet geen safe space zijn, maar een brave space.
“De geschiedenis van de vooruitgang van de wetenschap is een geschiedenis van vrijdenkers"
De geschiedenis van de wetenschap bewijst dat ze geschreven kan worden door alle gezindten. Zij is gemaakt door mensen die buiten hun eigen kaders denken. Of het nu de Perzische moslim Al-Khwarizmi was, die in de 9e eeuw de nul in de wiskunde introduceerde. Of de Amerikaanse puritein Benjamin Franklin, die in de 18e eeuw aantoonde dat bliksem een elektrisch verschijnsel is. Of de Britse Ada Lovelace, die halverwege de 19e eeuw het eerste computerprogramma schreef. Ze noemde zich ‘Bruid van de wetenschap’. “De geschiedenis van de vooruitgang van de wetenschap is een geschiedenis van vrijdenkers, wat hun diepe overtuiging ook was.”
De rector riep aan het einde op om zich in te zetten voor de vrije geest. Overal, ver en dichtbij, staan de vrijheden onder druk: door autoritarisme, door oorlog, door fanatisme, door buitensporig winstbejag ook. “De toekomst van onze samenleving, van de wetenschap en van de menselijkheid hangt ervan af.”
Directeur van het Hannah Arendt instituut en VUB Fellow Christophe Busch ging te rade bij een wijsgeer in zijn zoektocht naar een morele leidraad. “Het kwaad in onze verbeelding is die ‘andere’, zelden het ‘eigene’.” Busch baseerde zijn toespraak op filosoof Hannah Arendt, ook een held van de overleden rector Caroline Pauwels. Hannah Arendt bedacht het concept ‘de banaliteit van het kwaad.’ “
"Daders zijn niet Mad or Bad”, legde Busch uit. “Dat blijkt een te eenvoudige en verkeerde analyse. Ze blijken mensen zoals u en ik." Het is niet de afwijking die aan de oorsprong ligt van het kwaad, maar gedachteloosheid. De dader van het kwaad denkt zelf niet na. “Adolf Eichmann en zovele daders toen als vandaag denken zelf niet na, maar besteden hun denken uit aan een verdorven ideologie, afgegleden religieus of ander denkkader.” Met als gevolg een proces van radicalisering dat uiteindelijk uitmondt in het legitimeren van geweld. Hij eindigde met de woorden van Hannah Arendt: “Het nadenken zelf is gevaarlijk. Maar niet nadenken is nog gevaarlijker.”
Christophe Busch achter het katheder. "Daders zijn niet Mad or Bad”
STRIJDBAARHEID
Rudi Vranckx, conflictjournalist en eredoctor van de VUB, riep vanop het podium zijn woede uit over de onverschilligheid van de huidige wereld. “De zoektocht naar waarheid wordt vandaag zelfs verdacht gemaakt,” zei hij met een sombere blik.
"Intussen dobbert de internationale politiek stuurloos rond"
“Ik had nooit gedacht in deze wereld terecht te komen met twee grote oorlogen, of moet ik zeggen slachtpartijen; in Oekraïne en het Palestijnse gebied. En vergeet Soedan niet, waar 2,5 miljoen mensen dreigen om te komen. Intussen dobbert de internationale politiek stuurloos rond in beschaamd wegkijken, hypocrisie en dubbele moraal. Een dode Gazaan of Soedanees is duidelijk niet evenveel waard als wij.”
Hij heeft zijn hoop gevestigd op de strijdbaarheid van de jeugd. “Wie voerde actie op de universiteiten tegen het leed in Gaza en de bezetting van de Palestijnen? Telkens een nieuwe generatie jongeren. Jullie dus. Studenten die nog een moreel kompas ontwikkelen met zicht op de toekomst.”
Oncoloog professor Wim Distelmans is al decennialang het boegbeeld in de strijd voor zelfbeschikking over het levenseinde. Hij vertelde de ontstaansgeschiedenis van de huidige euthanasiewetgeving en legde uit dat er nog een belangrijke weg te gaan was.
“Mensen moeten zoveel mogelijk de regie houden over hun levenseinde, zonder betutteling en paternalisme”
Aan het einde van de jaren negentig van de vorige eeuw werd duidelijk dat palliatieve zorg nooit al het ondraaglijke lijden van patiënten kon wegnemen. “Sommige mensen zagen zo af dat ze zelfs smeekten om levensbeëindiging." Maar het was wettelijk verboden. Mede doordat de VUB gepionierd had met palliatieve zorg - onder leiding van Distelmans – en de VUB-onderzoeksgroep ‘End-of-Life Care’ had ontdekt dat ongeveer de helft van alle overlijdens voorafging door een levens verkortende beslissing - vaak zonder medeweten van de patiënt – kwam in 2002 de euthanasiewet tot stand. Ook werd de Wet Palliatieve Zorg en Patiëntenrechten op dat moment aangenomen. Omdat heel weinigen vertrouwd waren met deze wetten, richtte Distelmans LevensEinde InformatieForum (LEIF). Een forum waar iedereen terecht kan voor objectieve informatie en advies over het levenseinde. “Wanneer men goed is geïnformeerd kan men in alle vrijheid zelf beslissen en zoveel mogelijk de regie houden over zijn levenseinde, zonder betutteling en paternalisme.”
Distelmans blijft nu nog strijden voor uitbreiding van de euthanasiewet naar wilsonbekwamen. “Bij dementie moet je het momenteel doen op de manier van Hugo Claus en recent Jan Ceuleers: namelijk wanneer je het nog zelf kan vragen en je nog voldoende bij je verstand bent. Te vroeg dus. Onbegrijpelijk dat de politiek daar zo moeilijk over doet. Niemand wordt immers verplicht euthanasie te vragen of daaraan mee te werken.”
Legendarisch voorvechter van het recht op euthanasie Wim Distelmans op het Feest van de Open Geest. "Niemand wordt verplicht euthanasie te vragen of daaraan mee te werken."
VERDRAAGZAAMHEID
“Homoseksualiteit is geen misdaad, maar wel een zonde”, zo schrijft de huidige paus. Radio- en opiniemaker Tom De Cock heeft een gelukkig gezin met zijn man, adoptiedochter en pleegzoon, maar ziet in deze wereld nog veel intolerantie. “Elk van de honderden georganiseerde godsdiensten op deze planeet heeft een groot probleem met homo’s. Wat zeg ik: ze zijn geobsedeerd door seks in het algemeen. Er staat meer over seks op die website van het Vaticaan dan op Pornhub.” Hoevéél slachtoffers mag zo’n organisatie eigenlijk maken voor we stoppen met te doen alsof de paus een rockster is?
Tom De Cock: "De geesten aanscherpen. Van mening verschillen. En dat kan vuil en ongemakkelijk zijn, maar het is wel de enige weg vooruit.”
De Cock wil naast vrijheid van godsdienst, ook dat religie geen invloed heeft op de organisatie van onze maatschappij. “Stel je voor: een wereld die helemáál vrij is van godsdienst. Niet door agressie – ik ben Brusselmans niet, laat uw dolken rustig in hun schede. Maar gewoon door wat we hier aan het doen zijn. Luidop onze twijfel uitspreken. De geesten aanscherpen. Van mening verschillen. En dat kan vuil en ongemakkelijk zijn, maar het is wel de enige weg vooruit.”
Ex-stadsdichteres van Antwerpen Ruth Lasters drong in 2022 de Antwerpse NV-A in de hoek met het gedicht Losgeld. Ze had het geschreven met haar leerlingen van de Spectrumschool in Borgerhout. In het gedicht wilden ze uitdrukking geven aan het minderwaardigheidsgevoel van de leerlingen in het beroepsonderwijs. De Antwerpse schepen van Cultuur weigerde het gedicht en Ruth Lasters nam ontslag. Op het Feest van de Vrije Geest droeg ze Losgeld nog een keer voor. In de dichtregels komt ze op voor de werkmens, die door velen niet voor vol worden aangezien, de b-garnituur in onze samenleving: trappenmakers, mecaniciens en wie nog meer eelt op zijn handen heeft. “Weet gij alles, zoals wij, mecaniciens, over de juiste spanningskracht op bouten van de nokkenas of hoe de distributieriem vervangen dient voor een perfecte kleptiming?” “Wij moesten maar eens over A- en B-ministers praten. Dan zouden ze misschien verstaan hoe het aanvoelt.” Hopelijk hadden alle academici in de zaal het door. “Zolang gij, Vlaanderen, niet ook de vakman slim noemt in kranten, spelprogramma’s en journaals, zijt gij de A’s in uw naam VlAAnderen niet waard.”
NIEUWSGIERIGHEID
Sara leemans is theatermaaksters en bedenkster van de podcast Dansaertvlamingen. Ze zat als VUB-student meer in de TD-tent dan in de collegezaal. “Voor de niet VUB-ers: niet zelden zag ik de prof voor het eerst op het examen.” Toch beseft ze maar al te goed dat nieuwsgierigheid en de mogelijkheid om nieuwsgierig te zijn heel belangrijk is. “In andere delen van de wereld worden vrouwen stelselmatig het recht op onderwijs ontnomen. Meisjes worden ontvoerd of systematisch vergiftigd om hen uit klaslokalen en aula’s te halen. In 2021 werd een volledige generatie Afghaanse vrouwen de toegang tot onderwijs ontzegd.”
Sara Leemans: "Meisjes worden ontvoerd of systematisch vergiftigd om hen uit klaslokalen en aula’s te halen."
Nu heeft ze het studentenleven verruild voor het burgerbestaan. De lauwe pint is wijn geworden. Concerten midden in de week worden moeilijk, want er is geen oppas te vinden. Maar ze blijft beseffen hoe belangrijk het is in de collegebanken te mogen zitten. Ze denkt aan haar nichtje, die nu haar tweede bachelor aan de VUB start. “Ze behoort tot een generatie studenten die jammer genoeg beseft dat verworven rechten geen absolute rechten zijn. Een vrije geest respecteert niet enkel de vrijheid van anderen, maar is zich ook bewust van de broosheid van de eigen rechten. En ik ben blij dat ze als jonge vrouw op de juiste plek zit om die te verdedigen”
MEDEDOGEN
Social mediaster, actrice en scenariste Elisabeth Lucie Baeten werd bij het grote publiek bekend door het televisieprogramma De Slimste Mens. Naast deze nationale springplank naar roem, heeft ze haar faam ook te danken aan "Katrien van Politiek PR" op Instagram. Daarin telefoneert ze fictief met politici over hun beleid of recente flaters. Zeker eens gaan kijken. Op het Feest van de Vrije Geest las ze een gedicht van eigen hand voor, vol besef van kwetsbaar geluk en wrede ontberingen die mensen treffen. De laatste strofe:
OPENHEID
Een van de hoogtepunten van de avond was de toekenning van eredoctoraten aan twee prominente stemmen: Guy Mortier, de legendarische hoofdredacteur van Humo, en Femke Lakerveld, geëngageerd actrice en voorzitter van Vrij Links. Beiden zijn iconen in hun strijd voor vrijheid van meningsuiting en cultuur, en ze deelden hun visie met een scherpe tong en een kritische blik.
Eredoctors Femke Lakerveld (linksmidden) en Guy Mortier (rechtsmidden) met hun proximi Dave Sinardet en Pieter Ballon (rechts)
“Laten we dwarsdenkers en paradijsvogels steunen. Inclusief de mensen aan wiens werk we een hekel hebben of wiens mening we verachten.” Femke Lakerveld nam geen blad voor de mond toen ze de vrijheid van kunstenaars en wetenschappers verdedigde. Kern van haar boodschap: We moeten openstaan voor andermans ideeën. Zelfs al doen die pijn, gaan ze tegen onze waarden in: we mogen ze niet censureren, niet cancelen, laat staan verbieden. "Kunstenaars – en wetenschappers – móeten mensen tegen het hoofd mogen stoten. Wat voor de één een belediging is, kan voor de ander een nieuw inzicht zijn."
Femke Lakerveld laakte de morele dwangbuis van de cultuur.
"De kunst moet juist verschoond blijven van morele of educatieve verplichtingen"
Femke Lakerveld sprak over de morele dwangbuis waarin de cultuursector wordt gedwongen: “Diversiteit, inclusie, duurzaamheid, toegankelijkheid, verbinden, overbruggen, ondernemen, innovatie, participatie, emancipatie. Oh prachtig, doe het allemaal maar! Ambitieus!” En als je dat niet doet, is de roep om moraal of fatsoen nooit ver weg. De kunst moet volgens de Nederlandse opiniemaakster juist verschoond blijven van morele of educatieve verplichtingen. “Als kunst zich leent voor de rol van hoeder van moraal, ondermijnen we de vrijheid van de kunst, de kunstenaars en uiteindelijk van ons allemaal.”
HUMOR
Comedienne Dena Vahdani liet geen gevoeligheid onberoerd: haar mislukte studies, haar kapsel en haar lieve moeder. Filmpje.
Praatjesmaker in het viervoud en kersverse VUB-eredoctor Guy Mortier, had weinig moeite om de zaal aan zijn voeten te krijgen. "Frank Zappa zei ooit: ‘The mind is like a parachute; it doesn’t work if it is not open.’ Het ligt eigenlijk opvallend dicht bij het motto van de VUB, ‘Scientia vincere tenebras’ – door wetenschap de duisternis overwinnen. Bijvoorbeeld door de zaklamp uit te vinden, ik zeg maar wat.”
Hij voelde zich erg vereerd met de erkenning die de VUB hem had gegeven. “Het moet van mijn plechtige communie geleden zijn dat ik me nog zo gezegend heb gevoeld.” Maar hij zag de VUB ook lijden. “Het is geen geheim dat bij de top van de VUB - ze zitten hier vooraan - de zenuwen zowat op knappen staan, sinds bekend werd dat Zijne Heiligheid paus Franciscus volgende week de KU Leuven zal aandoen en die sindsdien alle spotlights naar zich toe haalt.” Dat is flinke concurrentie in de strijd om aandacht. "Het mes werd nog eens extra in de Heilige wonde gedraaid toen Franciscus het Koning Boudewijnstadion sneller uitverkocht dan Pommelien Thijs!" Maar goed, de VUB heeft een 'andere sympathieke bejaarde' de kroon van een eredoctoraat opgezet. Hoewel Mortier daar dan wel zelf enige bedenking bij had. “De VUB is een instelling die de humanistische waarden hoog in het vaandel voert, maar een humanistische waardebon van 20 euro is blijkbaar te veel gevraagd!” “Leve de vrije geest. Leve de VUB. Leve Humo!”
“Leve de vrije geest. Leve de VUB. Leve Humo!”
De Belgische band Ão zorgde met hun mix van saudade, indie en electronica voor de muziek op het Feest van de Open Geest. Ão spreek je uit als auw, maar de muziek was veeleer wauw.
Nagenieten van het Feest van de Vrije Geest
Wil je het hele feest nog eens rustig tot je nemen, dan kun je op YouTube alle filmpjes bekijken. Het complete foto-album vind je op Flickr.