In het pas verschenen boek ‘Vrije Geesten’ delen 32 wetenschappers en opiniemakers hun vrijheidsliefde en wat de V in VUB voor hen betekent. Zo ook Nadine Engels, Vicerector Onderwijs en Studentenzaken. “Voor de vrijheid van onderwijs, hebben we lang moeten knokken”, aldus Nadine.
“De onderwijsvrijheid werd al kort na het ontstaan van België in de grondwet vastgelegd, in die zin dat iedereen een school mocht oprichten. Maar in de betekenis dat ieder kind naar een school van eigen keuze kan gaan, daarop hebben we meer dan een eeuw moeten wachten.
In de beginjaren van België heeft de katholieke kerk dankbaar gebruikgemaakt van de grondwet. Op korte tijd kwam een heel netwerk van katholieke scholen tot stand. Die eerste 50 jaar van onze geschiedenis stonden zo goed als alle lagere scholen onder toezicht van de kerk. In die periode bestuurden katholieken en liberalen nochtans samen en waren er ook openbare scholen. Maar toch vonden de meeste liberalen het zonder meer goed dat ook in de gemeentelijke scholen voor alle leerlingen lessen katholieke godsdienst op het programma stonden.
“Je kunt pas vrij zijn als iedereen vrij is.”
In 1879 liet de liberale partij een wet goedkeuren die het openbaar onderwijs seculariseerde, in die zin dat iedere gemeente een staatsschool moest hebben en godsdienstonderwijs niet langer binnen de lesuren mocht aangeboden worden. Daarop brak een jarenlange schoolstrijd uit die zich onder meer vertaalde in het moreel onder druk zetten van gezinnen om hun kinderen niet naar het openbaar onderwijs te sturen en van leerkrachten om geen opdrachten op te nemen in openbare scholen. Met succes: de openbare lagere scholen stonden zo goed als leeg. Vanaf 1884 mochten de gemeentebesturen wel weer een vrije school adopteren en kiezen of ze al dan niet verplicht godsdienstonderwijs gaven. Theoretisch was er dus een opening gecreëerd voor de keuzevrijheid maar lang niet overal en voor iedereen. Het duurde overigens tot 1988 voor die vrijheid geëxpliciteerd werd in de grondwet. Wat hoger onderwijs betreft lag de situatie anders. Zoals in onze middens bekend, richten in 1834 een aantal vrijzinnig liberalen de ULB op, als reactie op een nieuwe katholieke universiteit.
De missie van de VUB is gekoppeld aan het vrijdenkend humanisme. Vrijdenkend verwijst naar: vrij van externe dwang of overheersing en vrij van vooringenomenheid, irrationele overtuigingen of eigenbelang kunnen denken, handelen en je uitdrukken. Bedoeling is dat je, bevrijd van onderwerping, uit vrije wil kan denken en dat je een mening kunt vormen en handelen op basis van feiten en van de rede.
De koppeling aan het humanisme geeft die vrijheid een ethische grondslag: menselijke waardigheid als verzelfstandigde basis voor de ethiek. We hanteren geen goddelijke grondslag voor de moraal. Vrij en autonoom betekent dat we onszelf de wet opleggen. Het moreel bewustzijn heeft betrekking op de eigen menselijke vrijheid en die van alle anderen. Je kunt pas vrij zijn als iedereen vrij is. Dat is een grote verantwoordelijkheid, want vanuit onze overtuiging krijg je maar een keer de kans om goed te doen voor de mens en de mensheid. Er is geen hiernamaals dat een tweede kans biedt.
“De sociale achtergrond zal altijd medebepalend zijn voor de schoolkeuze.”
De rede overheerst niet vanzelf. Integendeel zelfs: we worden continu beïnvloed door emoties en overtuigingen die we meekregen. Dat we niet altijd rationeel zijn, betekent echter niet dat we niet rationeel kunnen zijn. We kunnen onszelf tot onderzoeksobject maken. Vrij denken kan geoefend worden. De mens heeft denkruimte, ruimte voor reflectie over de primaire impulsen; we kunnen alternatieven afwegen en op basis daarvan beslissen. Het vrijdenkend humanisme is ook een goede basis voor burgerschapsvorming: het vereist dat ons onderwijs een plek moet zijn voor open en moedige ontmoetingen, waar iedereen vrij leert denken. Het is een belangrijke opdracht voor de VUB en een uitdaging om al die diverse studenten daartoe te brengen.
Dat kan niet binnen één vak. We werden de laatste tijd een aantal keren geconfronteerd met gevallen van polarisering binnen studentengroepen, studenten die zich in de eigen cultureel-etnische of levensbeschouwelijke groep terugtrekken of studenten die vanuit dergelijke groep onder druk worden gezet om zich te conformeren. Dat is het tegengestelde van wat we beogen. We verwelkomen de diversiteit, maar er moet wel een leerproces mogelijk zijn waardoor iedereen leert de eigen opvattingen te onderwerpen aan reflectie en vrij onderzoek. Daartoe moeten we werken aan een leerlijn die doorheen het curriculum wordt opgebouwd.”
BIO
Vicerector Onderwijs en Studentenzaken Nadine Engels is hoogleraar aan het aan de VUB verbonden Multidisciplinair Instituut Lerarenopleiding (MILO), het academisch instituut dat educatieve masteropleidingen inricht en onderwijskundig en (vak)didactisch onderzoek verricht. Het thema professionalisering van leraren loopt sinds de jaren 1990 als een rode draad door haar onderzoeksloopbaan. Nadine stond aan de wieg van Onderzoekende School?! De vaststelling dat het zoeken naar oplossingen, zowel bij student-leraren als bij leraren in functie, nog erg intuïtief gebeurde en weinig geïnformeerd door onderzoek, zorgde er evenwel voor dat evidenced based practice zijn intrede deed in het onderwijs.
Hoe vrij is jouw vrije geest écht?
De VUB draagt de V hoog in het vaandel: de V van vrijheid. We willen vrij zijn om alles in vraag te stellen. Vrij om te beslissen over ons eigen lichaam. Vrij om hogere machten af te wijzen. Maar onze vrijheid staat onder druk. Polarisatie, groeiende intolerantie en fake nieuws, aangejaagd door de algoritmes en echokamers van het internet, knagen aan onze waarden. Met dit boek heb je het antidotum voor dit sluipende gif in handen.
32 wetenschappers en opiniemakers, scherpe denkers van binnen en buiten de universiteit, vertellen wat die ‘V’ betekent. Voor henzelf, voor hun vakgebied, voor hun leven en hun werk. Deze vrije geesten - vrijdenkers in de ware zin van het woord – inspireren om kritisch en met een open blik naar de wereld te kijken.