Op zondag 16 februari 2025 vindt op de VUB en ULB-campus de Soudal Brussels Universities Cyclocross plaats. Of je de wedstrijd nu live volgt of op tv: het grote spandoek aan het Braemgebouw met daarop de gezichten van drie jonge mannen zal je niet ontgaan. Daarop zie je de voormalige ULB-studenten die op 19 april 1943 van Schaarbeek naar Boortmeerbeek fietsten om daar een deportatietrein naar Auschwitz-Birkenau tegen te houden. Dany Neudt, historicus en mede-oprichter van de Leerstoel ‘Sporen van het verzet’, vertelt hieronder hun verhaal.
Tekst: Dany Neudt
Op 19 april 1943, rond 22.00 uur, vertrok de 20ste deportatietrein langzaam vanuit het station van Mechelen. Meer dan 1.600 radeloze en bange mensen, bijna allemaal Joden, begonnen aan hun lange en lugubere tocht naar het vernietigingskamp van Auschwitz-Birkenau in Polen. De gedeporteerden zaten in extreem slechte omstandigheden, met gemiddeld 50 tot 60 personen samengepropt in wagons die bestemd waren voor veevervoer. Er was amper eten en drinken, en ook de ruimte om te bewegen of te zitten was beperkt.
Diezelfde avond hadden de drie jeugdvrienden en voormalige ULB-studenten Youra Livchitz, Robert Maistriau en Jean Franklemon afgesproken op het Meiserplein in Schaarbeek. Ze hadden elkaar leren kennen in het atheneum van Ukkel, waar leerlingen een sterk vrijzinnig en antifascistisch engagement meekregen. Niet minder dan zeventien leerlingen en leerkrachten van het atheneum zouden tijdens de Tweede Wereldoorlog als verzetshelden het leven laten, waarvan acht door de bezetter geëxecuteerd werden. Ook de recent overleden 102-jarige Andrée Dumon, die een belangrijke rol speelde in de ontsnappingsroute Comète, zat op dezelfde school.
De zenuwen gierden door hun keel voor het onwaarschijnlijke plan dat ze wilden uitvoeren. Ook hun strijdmakker Richard Althenhoff, een van de leiders van de verzetsgroep Groep G, kwam naar het plein. Hij overhandigde een revolver aan Youra en vertrok weer. Met de revolver, tangen en een rood gekleurde stormlamp fietste het drietal via Steenokkerzeel en Kampenhout naar Boortmeerbeek.
"Vandaag de dag geldt het als een van de meest stoutmoedige en legendarische verzetsacties van Europa"
Eenmaal in Boortmeerbeek zetten ze hun fietsen aan de kant en namen post in een bocht waar de deportatietrein langzamer reed. De rode stormlamp werd op de sporen geplaatst. Elke trein diende volgens het spoorreglement immers te stoppen voor een rood licht, wat ook gebeurde. Ondanks de aanwezigheid van SS-troepen slaagde het drietal erin de zeventiende wagon te openen. In Boortmeerbeek sprongen zeventien gedeporteerden uit de trein; de meesten namen de tram terug naar Brussel. Door de opwinding en verwarring wisten later op het treintraject, tot aan de Belgische grens, meer dan 220 gevangenen te ontsnappen—een West-Europees unicum. Onder hen was VUB-eredoctor Simon Gronowski, die nu als krasse 93-jarige door het land reist om over zijn ervaringen te getuigen. Helaas werden 25 van hen ter plekke neergeschoten en 91 opnieuw aangehouden. Uiteindelijk weten 121 mensen aan de deportatie te ontkomen.
Hoe brachten onze verzetshelden het er vanaf?
Jean Franklemon
Jean Franklemon
Jean Franklemon werd kort na de geslaagde bevrijdingsactie gearresteerd en later als ‘Nacht und Nebel’-gevangene naar onder andere de concentratiekampen Sonnenburg en Sachsenhausen gedeporteerd. Hij overleefde de Dodenmarsen en overleed in 1970 in een dorpje nabij Frankfurt aan de Oder.
Robert Maistriau
Robert Maistriau kon in de Ardennen onderduiken en zette zijn verzetsactiviteiten voort. Hij nam deel aan de spectaculaire sabotageactie ‘La Grande Coupure’ van Groep G, waarbij bijna 30 hoogspanningsmasten werden opgeblazen en de Duitse oorlogseconomie ernstig werd ontregeld. Robert werd op 20 maart 1944 gearresteerd en via Fort Breendonk naar concentratiekamp Buchenwald gedeporteerd. Amerikaanse troepen bevrijdden hem op 15 april 1945 uit het concentratiekamp Bergen-Belsen. In zijn latere leven zette hij zich in voor de vrijheid en gelijkheid van zoveel mogelijk mensen en overleed in 2008.
Robert Maistriau
Youra Livschitz
Youra Livschitz
Een maand na de bevrijdingsactie in Boortmeerbeek werd Youra Livschitz gearresteerd door de Gestapo. Hij wist op spectaculaire wijze te ontsnappen: Youra overmeesterde zijn bewaker, trok zijn uniform aan en stapte het Gestapo-hoofdkwartier uit. Samen met zijn broer Alexandre plande hij om naar Engeland te vluchten. Na verraad werd hun vluchtauto tegengehouden. Alexandre Livschitz werd op 12 januari 1944 in Fort Breendonk opgesloten en gemarteld. Hij werd later overgebracht naar de gevangenis van Sint-Gillis en op 10 februari 1944 in Schaarbeek geëxecuteerd. Youra onderging eveneens de ‘Hel van Breendonk’ van 26 juni 1943 tot 17 februari 1944, toen hij als gijzelaar in Fort Breendonk werd geëxecuteerd, samen met vijf andere moedige lotgenoten.
In het voorjaar van 1944 las Rachel Livschitz-Mitchnik twee hartverscheurende afscheidsbrieven van haar zonen Alexandre (Choura) en Youra. Ze schreven de brieven kort voordat de nazistische bezetter hen in Schaarbeek en Breendonk executeerde. We kunnen slechts gissen naar de emoties die haar overkwamen bij het lezen van de laatste woorden van Alexandre, die ‘met opgegeven hoofd en een schoon geweten’ zijn onvermijdelijke dood tegemoetging. Amper een week later schreef haar jongste zoon Youra dat hij er graag bij had willen zijn om samen met haar te ‘werken in de nieuwe realiteit’. Het zal haar getroost hebben dat hun strijdmakkers, die het overleefden, haar bleven opzoeken tot ze op 93-jarige leeftijd zelf overleed.
Gedurende decennia werd de bevrijdingsactie van het 20ste treinkonvooi amper als een voetnoot beschouwd. Vandaag de dag geldt het—terecht—als een van de meest stoutmoedige en legendarische verzetsacties van Europa. Nergens anders in West-Europa slaagde men erin een deportatietrein te stoppen, laat staan dat men zoveel mensen kon laten ontsnappen.
Wil je meer weten over de deportatietreinen en het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog? Neem zeker ook een kijkje op de website van Kazerne Dossin.
Leerstoel Sporen van het Verzet
De VUB Leerstoel Sporen van het Verzet houdt de herinnering aan het Belgische verzet tegen de nazistische bezetter levend. Via wetenschappelijk onderzoek, citizen science en publieksinitiatieven brengt de leerstoel de verhalen van verzetsstrijders opnieuw onder de aandacht. Samen met vzw Helden van het Verzet en andere partners zet de VUB zich in voor een sterke maatschappelijke dialoog over verzet, vrijheid en democratie.
