Pijn is een van de meest voorkomende klachten waarmee mensen naar de dokter stappen. Bij maar liefst één op de 10 Belgen is pijn chronisch. ‘Chronische rugpijn staat wereldwijd met stip op één als aandoening die het functioneren het meest beperkt’, zegt Anneleen Malfliet, kinesitherapeut en professor aan de VUB. Samen met collega professor Liesbet De Baets coördineerde ze een grootschalig onderzoek naar betere behandelingsmogelijkheden voor chronische pijnpatiënten.
Van acute hoofdpijn tot een pijnlijke spierblessure of zeurende rug- en nekklachten: pijn kent vele gezichten. Toch hebben alle soorten pijn één ding gemeen. ‘In elke situatie is pijn een product van ons brein’, legt professor Anneleen Malfliet uit. ‘Stel je voor dat je een hete kookplaat aanraakt. Je hand stuurt dan gevaarboodschappen via de zenuwbanen naar je brein, dat die informatie gaat interpreteren. Waar komen deze prikkels vandaan? Heb ik dit al eerder gevoeld? Pas dan beslissen onze hersenen: ervaar ik dit als pijn of niet. Het is dus ons brein dat bepaalt of we pijn voelen, niet ons lichaam.’
"We moeten patiënten aanleren dat hun pijn geproduceerd wordt in het brein"
Je lichaam als apotheek
In sommige gevallen loopt die pijnsensatie wat trager. ‘Ik leg het weleens uit aan de hand van de Tour de France. Zelfs na een stevige valpartij slagen wielrenners er vaak in om de rit uit te rijden. Dat heeft te maken met ons pijn dempend systeem, dat door het brein wordt gecontroleerd. Fysieke activiteit doet ons brein allerlei neurotransmitters aanmaken, zoals serotonine, adrenaline en cortisol, die gevaarboodschappen blokkeren. Daardoor voel je de pijn dus niet meteen, maar pas achteraf.’
Om dat slimme pijn dempende systeem te activeren, hoef je trouwens geen topsporter te zijn. ‘Een half uurtje stevig doorwandelen kan je hoofdpijn oplossen, zonder dat je medicatie moet nemen.’ Pijn wordt vaak als een alarmsignaal gezien. Een misvatting, zo blijkt. Want pijn betekent niet per se dat er iets mis is. ‘Bij de meeste chronische spier- en gewrichtsklachten is de link tussen medische beeldvorming en de pijn die patiënten rapporteren zwak’, zegt Liesbet De Baets, kinesitherapeut en professor aan KU Leuven. ‘Pijn staat dus zeker niet altijd gelijk aan weefselschade. Zeker bij lage rugpijn en nekklachten is er zelden een zuiver structurele verklaring ter hoogte van het gewricht te vinden.’
Chronische pijn: je brein in overdrive
Toch komen deze rug- en nekklachten massaal voor. ‘Lage rugpijn is wereldwijd de meest voorkomende chronische aandoening’, zegt collega Malfliet. ‘Eén op de vijf Belgen heeft er last van. Chronische nekpijn komt voor bij één op de tien Belgen. We spreken van chronische pijn wanneer de klachten langer dan drie maanden aanhouden, al mogen we die termijn niet te zwartwit bekijken.’
De impact van chronische pijn is enorm. Het tast niet alleen de levenskwaliteit aan, maar betekent ook een grote financiële kost, zowel voor de patiënt als voor de maatschappij. Het is een van de belangrijkste redenen van ziekteverzuim in ons land. ‘Patiënten helpen, begint met hen correct te informeren. Bij chronische pijn is het hele pijnsysteem - het brein dus - overactief geworden. We moeten patiënten aanleren dat hun pijn geproduceerd wordt in het brein en niet het directe resultaat is van weefselschade. Het lichaam bevindt zich in een soort alarmstaat, die niet representatief is voor wat er werkelijk binnenin gebeurt. Als je weet dat je hersenen zomaar pijn kunnen produceren, kan dat veel angst wegnemen. Die geruststelling is cruciaal.’
Hand in hand met andere gezondheidsproblemen
Chronische pijn beter begrijpen én behandelen: beide professoren hebben er hun levensmissie van gemaakt. ‘Vast staat dat meerdere mechanismen een rol spelen bij chronische pijn’, zegt Liesbet De Baets. ‘Zo weten we dat er een belangrijke overlap is met slapeloosheid. Maar liefst 50 tot 90% van de pijnpatiënten kampt met slaapproblemen. Bij patiënten met fibromyalgie zijn de cijfers het hoogst, bij personen met rugpijn en artrosepijn komt insomnia iets minder voor, maar nog steeds veel vaker dan bij pijnvrije populatie. Ook overgewicht en depressie gaan vaak hand in hand met chronische pijn.’ Over het waarom bestaan heel wat misvattingen. ‘Mensen denken weleens dat overgewicht hun rug belast en zo voor chronische pijn zorgt. Of dat rugklachten aan een slechte slaaphouding te wijten zijn. Maar zo eenvoudig is het niet.’
Lichaam in ontsteking
‘Het echte probleem situeert zich op metabool-inflammatoir niveau’, vervolgt De Baets. ‘Mensen met chronische pijn kampen met een laaggradige ontstekingsreactie in hun lichaam.’ Dat is een ontsteking die in het hele lichaam plaatsvindt, maar niet erg uitgesproken is en heel langdurig. ’Daardoor slaat hun pijnsysteem op hol. Diezelfde laaggradige ontstekingen zien we bij patiënten met slaapproblemen en depressie. Vroeger stopten we al die medische problemen in aparte potjes. Intussen weten we dat ze samen bekeken moeten worden. We moeten af van hokjesdenken.’ Wat je eet, hoe je slaapt, hoe fysiek je bent… Het speelt allemaal mee.
Anneleen Malfliet (rechts) en Liesbet De Baets
‘Belangrijk om te weten is dat zo’n laaggradige ontsteking totaal anders is dan de typische ontstekingsreactie die mensen kennen’, verduidelijkt Malfliet. ‘Het gaat hier niet om een acute ontsteking, die lokaal voor roodheid, warmte en pijn zorgt. Een laaggradige ontsteking speelt zich af op systeemniveau: in het hele lichaam. In het bloedbeeld zien we dan ontstekingsfactoren die systematisch hoger zijn dan normaal.’ Laaggradige ontstekingen dragen bij aan de overactiviteit van het pijnsysteem. ‘Prikkels die binnenkomen vanuit het lichaam zorgen in het brein voor pijnproductie, terwijl dat niet nodig is. Meer zelfs, pijnprikkels die wél hoog genoeg zijn om als pijn herkend te worden, worden ook intenser ervaren. Laaggradige ontstekingen zorgen dus voor snellere en hevigere pijn.’
Slaaptherapie zorgt voor nieuwe hoop
Wat de kip of het ei in dit verhaal is, doet er niet toe. Professor Malfliet: ‘Wat wel relevant is, is dat problemen zoals insomnia en overgewicht meegenomen worden in pijntherapie. Gebeurt dat niet, dan zijn de effecten minder goed.’ Als onderzoekers van de Pain in Motion-groep aan de VUB werkten professoren Malfliet en De Baets mee aan een grootschalige studie naar de behandeling van chronische pijn en slapeloosheid.* Daarbij werden 123 patiënten met chronische rugpijn en slapeloosheid in twee groepen verdeeld. De eerste groep volgde enkel pijntherapie, de tweede groep kreeg daarnaast ook slaaptherapie. ‘Die slaaptherapie gaat veel verder dan de standaard slaaptips die je online vindt en focust op gedragsverandering, wat lang niet evident is. Veel patiënten met slaapproblemen vallen bijvoorbeeld in slaap in de zetel. Eens ze in bed liggen, kunnen ze niet meer slapen. Met cognitieve gedragstherapie proberen we de link tussen slapen en de slaapkamer weer te herstellen. Ook educatie is een belangrijk onderdeel van slaaptherapie. Hoe ziet een normale slaap eruit? Hoe evolueert je slaapbehoefte doorheen je leven? In ons onderzoek hebben we ook gewerkt met slaaprestrictie. Mensen met slaapproblemen liggen vaak langer in bed dan ze slapen. Door de tijd in bed te verminderen tot het aantal uren dat iemand effectief slaapt, verbetert de slaapkwaliteit vaak snel. Nadien stemmen we dat slaapvenster af op de hoeveelheid slaap die nodig is. Ook daar bestaan misvattingen rond. Mensen denken vaak dat zeven à acht uur slaap ideaal is, terwijl onze slaapbehoefte individueel erg verschillend is.’ Beide groepen volgden veertien weken therapie en werden een jaar lang opgevolgd. ‘Alle deelnemers zagen hun pijnklachten afnemen. De groep die ook slaaptherapie volgde, rapporteerde ook een duidelijke verbetering van hun slaap en depressieve symptomen. Dat toont aan dat aandacht voor slaap bij chronische pijnpatiënten cruciaal is.’
De onderzoeksteams van ‘Pain in Motion’ en ‘Brain, Body and Cognition’ van VUB voerden samen met de SPINE onderzoeksgroep van UGent een grootschalig onderzoek naar de behandeling van chronische pijn en slapeloosheid.
Nood aan bredere zorg
Voor slaaptherapie kunnen patiënten vandaag enkel terecht bij psychologen en erkende therapeuten. En daar wringt het schoentje. ‘De wachtlijsten zijn lang, de mentale drempels vaak groot’, zegt professor De Baets. ‘De hulpnood is veel groter dan het aanbod. In ons onderzoek werd de slaaptherapie gegeven door kinesitherapeuten. Dat bewijst dat ook andere zorgverleners, mits een goede opleiding, in staat zijn om slaaptherapie te geven. Kinesitherapeuten behandelen vandaag al heel wat patiënten met chronische pijnen. Als zij op de hoogte zijn van de impact van slaap, overgewicht en mentale problemen op pijn, kunnen patiënten beter geholpen worden. Kinesitherapeuten kunnen zulke problemen sneller opsporen, aanpakken of patiënten doorverwijzen en ook niet-helpende gedragingen detecteren. Denk bijvoorbeeld aan systematisch bijdutten na een slechte nacht. Of je slaap aanpassen aan de informatie van je smartwatch, die vaak verre van correct is. Zulke gedragingen kunnen een voorbode zijn van slaapproblemen op lange termijn.’ Als belangrijk contactpunt spelen kinesisten een grote rol in de behandeling van chronische pijnpatiënten, maar ze kunnen het probleem niet alleen oplossen. ‘Ook voor huisartsen, diëtisten, verpleegkundigen, psychologen... is een belangrijke taak weggelegd. We moeten absoluut voor een multidisciplinaire aanpak gaan.’
Bewegingsangst doorbreken
Ook bewegingstherapie blijft een belangrijk onderdeel van de behandeling. Rust roest, ook bij chronische pijnklachten. ‘Pijnlijke bewegingen vermijden helpt alleen bij een acuut letsel’, zegt professor Malfliet. ‘Je lichaam heeft dan rust nodig om te kunnen helen. Bij chronische klachten maakt vermijdingsgedrag het probleem net erger. Tijdens de therapie leren we patiënten om hun lichaam weer te gebruiken, inclusief alle bewegingen die ze voor hun pijnklachten deden. Denk bijvoorbeeld aan tillen met een gebogen rug, iets waarvoor rugpatiënten vaak angstig zijn.’ Maatschappelijke misvattingen spelen ook hier een grote rol. ‘We zien overal tekeningen van hoe je je rug moet sparen, maar je mag je rug wel degelijk gebruiken. Die is daarvoor gemaakt.’
Anneleen Malfliet
Bewegen loont, maar op eigen houtje aan de slag gaan is geen goed idee. ‘Eigenlijk verdienen chronische pijnpatiënten een soort van gezondheidsmanager die hen begeleidt in de complexiteit van hun aandoening. Een pijnsysteem dat al lang in de war zit, geraakt niet in 1-2-3 opgelost. Bij chronische pijn weten we bijvoorbeeld dat bij sommigen het natuurlijke pijn dempende systeem niet meer werkt. Na fysieke inspanning voelen patiënten zich vaak slechter, soms zelfs met grieperige symptomen. Dat zien we vooral bij complexe pijnbeelden, zoals fibromyalgie.’ Een graduele opbouw van beweging onder professionele begeleiding is cruciaal. ‘In extreme situaties betekent dat starten met enkele minuutjes per dag. Door geleidelijk aan meer activiteiten op te nemen, herontdekken mensen hoe waardevol het leven kan zijn. Zelfs al is hun pijn niet volledig weg, het staat niet meer continu op de voorgrond. Ook dat is zinvol, want we weten dat aandacht voor pijn gelinkt is met een hogere pijnintensiteit.’
"Rust roest, ook bij chronische pijnklachten"
Nood aan meer begrip
‘Als ik chronische pijnpatiënten in begrijpelijke taal uitleg hoe hun pijnsysteem werkt en waarom pijn niet zo makkelijk verdwijnt, dan zijn ze soms tot tranen toe geëmotioneerd’, zegt Anneleen Malfliet. ‘Dat geeft me voldoening, maar het is ook schrijnend. De basis van wat wij hier vertellen is al tientallen jaren bekend. Toch is het niet ingeburgerd bij het brede publiek.’ Een van de hoofddoelen van onderzoekgroep Pain In Motion is dan ook om al die kennis naar buiten te brengen en zo op grotere schaal impact te maken. ‘De gap tussen wetenschappelijk onderzoek en de effectieve implementatie van al die nieuwe inzichten loopt op tot 15 jaar’, vult professor De Baets aan. ‘Een gemiste kans. Chronische pijn is enorm invaliderend, zowel fysiek als sociaal en mentaal. Dat wordt nog te vaak miskend. Zolang patiënten geen toegang krijgen tot de juiste informatie en zorg, blijft de weg naar beterschap lang en frustrerend. Het is onze missie om nieuwe kennis over het belang van voeding, slaap en beweging sneller te verspreiden zodat pijnpatiënten beter geholpen kunnen worden.’
Heb je zelf pijnklachten, slaapproblemen en/of overgewicht en wens je deel te nemen aan toekomst onderzoek? Neem dan vrijblijvend contact op met het onderzoeksteam via chronischepijn@vub.be of slaapartrose@kuleuven.be.