Op nieuwjaarsdag, bijna een maand na de val van het Assad-regime, postte Tamara, een bekende Syrische activiste, een foto van zichzelf in Damascus met als onderschrift: “Eindelijk weer thuis.” Het blijft onwaarschijnlijk hoe dat land na 13 jaar oorlog in enkele dagen tijd volledig is veranderd. Ik zie talloze berichten zoals die van Tamara uit Damascus voorbijkomen. Syriërs met tranen in de ogen. Ook na een maand blijft optimisme het overheersende gevoel.

Dat wil niet zeggen dat het ontbreekt aan realiteitszin. Activisten kijken met argusogen naar het doen en laten van de nieuwe leider Ahmed al-Sharaa. Elke misstap die hij begaat, elke foute benoeming die hij doet, wordt fel bekritiseerd. Anderen vragen om geduld. Sommigen benadrukken vooral de pogingen van het voormalige Al-Qaeda-lid om minderheden te beschermen, terwijl anderen weinig geloof hechten in de nieuwe politiek van zijn militie HTS.

Er is ook een verschil te merken tussen de vele Syriërs die het land de voorbije jaren om politieke redenen zijn ontvlucht en hun landgenoten die noodgedwongen gebleven zijn. Die laatsten zijn vooral blij dat ze nu eindelijk vrij zijn en kunnen praten waarover ze maar willen, zonder angst om opgepakt en gefolterd te worden. De teruggekeerde vluchtelingen willen vooral zeker zijn dat Syrië een democratisch land wordt voor alle Syriërs. Het is de klassieke kloof.

De belangrijkste vraag is evenwel hoelang de staat van genade zal duren voor Al-Sharaa en zijn HTS? Elke revolutie, van de Franse tot de Soedanese, wordt gevolgd door een vorm van wittebroodsweken. Iedereen is vooral blij en voelt een grote verbondenheid met elkaar. Het is een periode waarin ontberingen en mankementen vergeten worden. Zo wordt er in Damascus vandaag niet geklaagd dat er maar een paar uur per dag elektriciteit is en dat HTS er voorlopig niet in slaagt om daar iets aan te doen. Ook de honger in het land wordt alsnog met geduld verdragen. Maar er komt een moment dat de ergernis toeneemt en dat mensen beterschap eisen. Als die er niet komt, dan zullen Al-Sharaa en HTS snel hun legitimiteit verliezen en zal de kans op nieuwe conflicten toenemen.

Chaos en dictatuur

Dat zou de Europese Unie moeten weten. Ons continent heeft tal van revoluties en democratische transities gekend. Na de val van het IJzeren Gordijn in 1989 was de situatie niet anders. Gedurende twee decennia werden alle Centraal- en Oost-Europese regeringen in het kieshokje genadeloos afgestraft omdat ze niet voldeden aan het ideaalbeeld en de hoge verwachtingen. Ook uit democratische transities in Latijns-Amerika, Afrika en het Midden-Oosten zouden we geleerd moeten hebben dat zonder steun van de internationale gemeenschap prille democratieën vaak opnieuw in chaos en dictatuur verzanden.

Net daarom ontgoochelt de aanpak van Europa sinds de val van Assad op 8 december 2024. In een eerste reactie op 9 december lieten verschillende Europese landen weten dat ze de asielprocedure voor Syriërs zouden stopzetten. Tegelijk werden de sancties tegen Syrië niet opgeschort en werd HTS niet van de lijst van terroristische organisaties geschrapt. Is dat niet vreemd? Als je vindt dat het land door terroristen wordt geleid, waarom dan procedures stoppen voor wie terrorisme ontvlucht?

Welke ‘Europese waarden’?

Uiteindelijk besliste de EU om de buitenlandministers van de twee grootste lidstaten, Duitsland en Frankrijk, naar Syrië te sturen om met de nieuwe leider te gaan praten. Hun boodschap kon op zijn zachtst gezegd beter. Ze verkondigden dat het Europese beleid ten aanzien van Syrië, onder andere inzake sancties, pas zal veranderen als er garanties zijn over de bescherming van religieuze minderheden, vrouwen en Koerden en als er geen conservatief islamitisch bestuur is.

De vraag is wanneer Europa precies zal vinden dat aan die vereisten wordt voldaan? Over enkele maanden of enkele jaren, en op basis van welk rapport? Een Syriër vroeg me cynisch waarom Duitsland geen islamistisch bestuur wil steunen in Syrië, maar wel handel drijft met Saudi-Arabië of, erger nog, zwijgt over de genocide in Gaza? Kortom, wat zijn die ‘Europese waarden’? De sancties werden ingevoerd tegen Bashar al-Assad omdat hij zijn volk vermoordde, niet omdat Syrië geen land was naar Scandinavisch model. De Verenigde Staten hebben dat al begrepen en hebben de sancties (deels) geschrapt. Waarom doet Europa dat niet?

Europa maakte exact dezelfde fout in Libië, en wachtte veel te lang om zich te engageren. Het gevolg was dat milities en politieke groepen telkens door andere landen werden gesteund. Dat recept leidde tot de burgeroorlog die in 2013 begon en die nog altijd woedt. Frankrijk en Italië gaan in deze overigens niet vrijuit.

Ook in Soedan zagen we hoe internationale terughoudendheid mee een nieuwe conflict heeft doen oplaaien. Is de tijd niet gekomen om lessen te trekken uit die catastrofes?

Vrienden van Syrië

De EU heeft nochtans een belangrijke hefboom in handen. In 2012 richtte ze op initiatief van Frankrijk de organisatie ‘Vrienden van Syrië’ op. In december van dat jaar waren vertegenwoordigers van maar liefst 114 landen aanwezig op een bijeenkomst van de organisatie in Marrakech.

Het beste wat de EU nu kan doen is die Vrienden van Syrië opnieuw bijeenroepen om samen een heropbouwplan voor Syrië uit te werken en te financieren. Het voordeel van die gezamenlijke aanpak is dat je geen groepen of milities bevoordeelt. Het zal ook sneller dan anders van Syrië opnieuw een leefbaar land maken. Als men wil dat Syrische vluchtelingen terugkeren, dan zal het aanbod van een huis of appartement zeker helpen. Vandaag is het land een grote puinhoop.

Ook al zijn de signalen uit Syrië positief, de situatie blijft erg fragiel. We kunnen ervoor kiezen om af te wachten of alles wel loopt volgens de ‘Europese waarden’. En als het misloopt, kunnen we het hoofd schudden, de schouders ophalen en zeggen dat het toch nooit had kunnen lukken met die voormalige jihadisten.

Een andere optie is nu meewerken aan de politieke en materiële heropbouw van het land en er zelf op toezien dat alle groepen in dat proces worden betrokken. Er is geen garantie dat het zal lukken, maar is het na alle ellende van de voorbije jaren niet het proberen waard?