1 maart is Self Injury Awareness Day. Het aantal jongeren dat zichzelf verwondt neemt zorgwekkend toe. En ze beginnen er steeds vroeger mee. Uit cijfers blijkt dat maar liefst 1 op de 5 jongeren kampt met matige tot ernstige mentale klachten. Wat is er aan de hand en hoe kunnen we het tij keren? ‘Onderzoek toont aan dat scholen een cruciale rol spelen op vlak van preventie’, zegt Imke Baetens, professor aan de Vrije Universiteit Brussel, gespecialiseerd in preventie en behandeling van emotionele en gedragsproblemen bij kinderen en jongeren en internationaal erkend expert in zelfverwonding bij jongeren.
Gaat het echt zoveel slechter met onze jeugd?
Imke Baeten: “Sinds Covid zien we in Vlaanderen, en ook wereldwijd, een sterke toename van psychologische klachten bij jongeren. Ze ervaren meer psychologische stress, zoals angsten, depressieve gevoelens en slaapproblemen, en vertonen vaker ‘maladaptieve copingmechanismen’. Daarmee bedoel ik: een ongezonde manier van omgaan met emoties, zoals eetstoornissen, zelfverwonding en suïcidale gedachten. Het aantal jongeren met suïcidegedachten en zelfverwondend gedrag is bijna verdubbeld. Wat opvalt: dit gedrag start steeds vroeger. Eén op de drie twaalf- of dertienjarigen geeft aan hiermee bezig te zijn. Soms zien we het zelfs al in de lagere school. Meer dan de helft van de Vlaamse scholieren zegt in de afgelopen week minstens één psychologisch symptoom ervaren te hebben. Het aantal officiële psychiatrische diagnoses, zoals klinische depressies of angststoornissen, is gelukkig niet in dezelfde mate gestegen.”
Hoe verklaar je deze trend?
“De pandemie heeft voor een langdurige impact gezorgd. Dat is niet zo vreemd. In de geschiedenis zien we dat ook andere pandemieën en ingrijpende wereldgebeurtenissen gevolgen hadden die nog jaren doorwerkten. Covid was een katalysator, maar er zijn nog meer stressfactoren bijgekomen: de oorlogen in Oekraïne en Israël, nucleaire dreiging, economische onzekerheid en de voelbare klimaatcrisis. Jongeren zien volwassen zich zorgen maken, maar zijn er ook zelf bewust mee bezig. Daarnaast toont onderzoek aan dat jongeren een hoge academische druk ervaren, niet alleen door ouders en docenten, maar ook door onlineplatformen zoals Smartschool. De druk stopt nooit. Jongeren voelen zich daarin vaak niet gehoord.”
“De toename van zelfbeschadigend gedrag - van eetproblemen tot zelfverwonding en suïcidaliteit - valt minstens deels te verklaren door sociale media”
Zijn sommige jongeren extra kwetsbaar?
“Jongeren met identiteitsproblemen en meisjes -zeker wanneer ze een lagere sociaaleconomische achtergrond hebben- lopen een hoger risico op psychische kwetsbaarheid. Ook pestslachtoffers vormen een belangrijke risicogroep. Maar psychologische klachten nemen toe bij alle bevolkingsgroepen, met een piek bij jongeren. “
Welke rol spelen sociale media in dit verhaal?
“Sociale media hebben een dubbele invloed. Enerzijds vinden jongeren er steun en verbinding, wat hun welzijn ten goede komt. Anderzijds kunnen sociale media het risico op mentale problemen verhogen. Kanalen zoals TikTok verspreiden heel wat triggerende content. Denk aan filmpjes waarin jongeren hun zelfverwonding tonen, gedetailleerd spreken over suïcidepogingen of hun anorexialichaam laten zien. TikTok vuurt haar content lukraak af op haar gebruikers en laat je kijktijd en interactie het algoritme voeden. Ieder van ons zal geneigd zijn om wat langer te blijven hangen bij heftige filmpjes, al is het enkele milliseconden. Daardoor krijg je meer van dergelijke content te zien. Heel wat 10- tot 18-jarigen worden er dagelijks aan blootgesteld. De toename van zelfbeschadigend gedrag - van eetproblemen tot zelfverwonding en suïcidaliteit - valt minstens deels te verklaren door sociale media. Bovendien tonen sociale media vaak een geïdealiseerd plaatje, terwijl het echte leven verre van perfect is. Jongeren kunnen daardoor een verkeerd beeld krijgen van geluk. “
Wat kan helpen om jongeren te versterken?
“Het hebben van één luisterend oor werkt bufferend tegen psychologische klachten, zelfs bij levensingrijpende gebeurtenissen als ziekte of pesterijen. Uit onderzoek blijkt dat die persoon bij voorkeur een volwassenen is: een leerkracht, een tante, een (groot)ouder... Vrienden zijn belangrijk, maar de impact van zo’n volwassene is veel groter. Dat kan een belangrijke eyeopener zijn. Ook al voelt het soms anders, als ouder blijf je een cruciale en waardevolle rol spelen. Blijf dus inzetten op connectie. Samen eten, op vakantie gaan of simpelweg dagelijks even inchecken bij elkaar maakt een groot verschil. Ook begeleiding in sociale mediagebruik is belangrijk. Bij jonge kinderen gaat het vooral om monitoren en informeren, bij oudere kinderen om sensibiliseren en samen een gezonde balans zoeken. Jongeren onder de 16 zijn in volle ontwikkeling van hun identiteit en sociale vaardigheden. De prominente aanwezigheid van sociale media maakt dit proces extra complex. Onderzoek toont duidelijk aan dat triggerende content en extreme online pesterijen zoals deep nudes belangrijke riscofactoren zijn voor mentale problemen. Daarom vind ik een verbod op sociale media bij deze leeftijdsgroep, zoals in Australië, een goed idee. Ik ben erg benieuwd naar het effect daarvan.”
Op welke thema’s focust jouw onderzoeksgroep zich?
“Ons expertisecentrum PRISM voert onder meer onderzoek naar psychische klachten bij jongeren in middelbare scholen, hogescholen en universiteiten. Welke jongeren lopen meer kans op ernstige mentale problemen en welke interventies kunnen zinvol zijn? We hebben verschillende projecten lopende. Zo zijn we net gestart met een grootschalig onderzoek bij 500 Limburgse scholieren, in samenwerking met het Vrij CLB Limburg. Jongeren krijgen daarbij vier lessen rond de preventie van mentale klachten. Tussendoor bevragen we hen over hun subjectieve welbevinden - hoe voelen jongeren zich- en kijken we naar psychologische symptomen en emotieregulatievaardigheden. Leerlingen die mentale kwetsbaarheid aangeven, bieden we extra training aan. Bij ernstige problemen gaan we samen met ouders op zoek naar professionele hulp. Een ander project is het SMARTS-onderzoek: een VUB Citizen Science project waarbij we samen met de Brusselse scholengroep nagaan of sportlessen psychische klachten kunnen helpen voorkomen. In 2026 verwachten we daar de resultaten van. We gaan met onze onderzoekgroep op zoek naar breed inzetbare interventies in Vlaanderen, Brussel en zelfs wereldwijd. Zo lopen er samenwerkingsprojecten in India, de Filipijnen, Tanzania en Vietnam, waar we onderzoek voeren naar laagdrempelige, kosteneffectieve interventies op scholen. Sport kan een interessante piste zijn. “
Welke rol speelt het onderwijs bij mentaal welbevinden van jongeren?
“Je goed voelen is een basisvoorwaarde om te kunnen leren. Scholen spelen, samen met de bredere maatschappij, een belangrijke rol in jongerenwelzijn. Daar zijn zelfs transversale leerdoelen rond beschreven. Het is dus een taak van ons onderwijs. Maar leerkrachten zijn natuurlijk geen therapeuten. We weten uit onderzoek dat scholen vooral op preventief vlak het verschil maken. Preventieve maatregelen werken het best als ze in scholen geïnstalleerd worden. Denk aan lespakketten rond welzijn, zoals ons project in Limburgse scholen. Zulke lessen kunnen geïntegreerd worden in vakken als zedenleer, godsdienst of sport, of tijdens themadagen en studie-uren. Preventie binnen het onderwijs is de sleutel tot een gezondere toekomst voor onze jongeren.”
“De eerste stap bij mentale klachten moet zijn: praat ervoor met een vriend, een ouder, een familielid”
Hoe gaat het met de studenten in het hoger onderwijs?
“Ook universiteits- en hogeschoolstudenten vertonen sinds Covid meer psychologische klachten. In 2020 voerden we op vraag van Caroline Pauwels een grootschalige psychologische screening uit bij alle VUB-studenten: het ‘VUB Geeft om jou’-project. Die toonde een enorme stijging van psychische klachten. Vooral internationale studenten en eerstegeneratiestudenten bleken extra kwetsbaar. Samen met het ministerie van Onderwijs hebben we intussen het gratis platform Moodspace gelanceerd, waar Vlaamse studenten zelfhulpmodules rond mentaal welbevinden kunnen vinden. Onlangs zijn we een nieuwe studie bij onze studenten gestart. Die resultaten verwachten we in 2026.”
Focussen we soms niet te veel op mentaal welbevinden?
“Recente cijfers tonen aan dat het mentale welzijn van jongeren niet meteen verbetert. Dat er veel aandacht voor is, is positief. Het geeft ons inzicht in wat vroeger onder de radar bleef. In plaats van te besparen op projecten rond welbevinden zouden we beter investeren in een gezonde psychische stabiliteit voor iedereen. Welzijn is essentieel om te kunnen presteren, voor jongeren én voor volwassenen. Tegelijkertijd moeten we oppassen voor overpsychologisering. De eerste stap bij mentale klachten moet zijn: praat ervoor met een vriend, een ouder, een familielid. Ik heb het gevoel dat die stap soms overgeslagen wordt en mensen meteen psychologische hulp zoeken om het ‘goed’ aan te pakken. Voor heel wat moeilijkheden volstaat de steun van je netwerk. We moeten terug naar een sterkere gemeenschapszin.”
Hoe ga je als school om met zelfverwonding?
1 maart is Self Injury Awareness Day. Ook scholen krijgen steeds vaker te maken met zelfverwondend gedrag bij jongeren. ‘Het aantal gevallen is bijna verdubbeld’, zegt Imke Baetens. ‘Al deze jongeren professioneel behandelen is onmogelijk, maar gelukkig ook niet nodig. Ongeveer eenderde experimenteert één of enkele keren met zelfverwonding, net zoals anderen experimenteren met drugs. Wat wél duidelijk is, is dat scholen de ideale plek zijn voor preventie. Het is dan ook cruciaal dat ze daarin goed begeleid worden.’ Daarom heeft de VUB een uitgebreid preventie-aanbod ontwikkeld.
Het Preventiepakket Zelfverwonding voor scholen biedt een praktische leidraad om het thema bespreekbaar te maken. Het bevat een stappenplan voor het opstellen van een schoolprotocol, een documentaire met ervaringsdeskundigen, een uitgewerkte les voor in de klas en brochures voor ouders en jongeren die ermee geconfronteerd worden.
Een tweedaagse Training Preventieadviseur Zelfverwonding en Suïcide: deze training voor zorgcoördinatoren/CLB-medewerkers helpt bij het ontwikkelen van een preventiebeleid op maat van de school. De opleiding biedt gesprekstechnieken, tools voor risicotaxatie en richtlijnen voor doorverwijzing en opvolging.
Toolkit voor hulpverleners: een handige set met screeningsvragenlijsten, praatkaartjes, brochures en een documentaire waarin ervaringsdeskundigen hun verhaal delen. Een eerste stap om als school met dit thema aan de slag te gaan.
‘Wanneer zelfverwondend gedrag een impact heeft op het dagelijkse leven, is professionele hulp aangewezen’, benadrukt Imke. ‘Officieel spreken we over zelfverwonding wanneer het gedrag meer dan vijf keer voorkomt binnen een jaar.’