Historicus Niels De Nutte over vrijzinnig humanisme in roerige tijden

Wereldhumanismedag wordt gevierd op 21 juni, de langste dag van het jaar. Hoe fel schijnt het licht van het vrijzinnig humanisme nog in deze donkere tijden? Zijn de waarden en idealen van dit gedachtengoed, dat het fundament van onze universiteit vormt, opgewassen tegen nieuwe uitdagingen? En spreken ze onze studenten en andere jongeren vandaag nog aan? Een gesprek met onderzoeker en vrijzinnig humanist Niels De Nutte. 

Je schrijft een doctoraat over de geschiedenis van euthanasie in België. Dat thema is, samen met abortus, het eerste waar veel mensen aan denken als het over vrijzinnig humanisme gaat. 

Niels De Nutte: “Als er in de samenleving nagedacht wordt over aanpassingen aan de euthanasie- of de abortuswetgeving, zijn het vandaag vaak vrijzinnig-humanistische organisaties die, samen met anderen, als eersten op de barricaden springen. Die associatie is dus niet zo verrassend. Nu, een thema als euthanasie is even oud als de mensheid, onder verschillende betekenisvormen natuurlijk. In België verschenen de eerste krantenartikels over dat thema al in de jaren twintig van de vorige eeuw. Vanaf de jaren vijftig ontstond er onder vrijzinnigen een maatschappelijk draagvlak om ‘mercy killing’, zoals men dat toen noemde, te ondersteunen.”

Is euthanasie dan het ‘oerthema’ van het vrijzinnig humanisme?

“Eigenlijk niet. Een stichtend en vormend thema moet je historisch gezien eerder zoeken bij het afdwingen van het recht om burgerlijk begraven te worden. Wie toen niet met een kerkdienst werd begraven - van cremeren was nog lang geen sprake - werd stelselmatig gestigmatiseerd. Dat gebeurde onder meer door de overledene weg te moffelen in een apart stuk van de begraafplaats, iets wat men toen de ‘hondenhoek’ noemde. Vrijzinnigen probeerden het katholieke monopolie op de waardige begrafenis te doorbreken. De pastoors en een groot deel van de goegemeente verzetten zich daar heftig tegen. Om zo’n waardige burgerlijke begrafenis te garanderen, zagen vrijzinnigen zich verplicht om solidair rouwstoeten te organiseren en erop toe te zien dat buitenkerkelijke mensen begraven werden zoals iedereen. 

Niet-kerkelijk begraven of gecremeerd worden is vandaag doodnormaal en abortus en euthanasie zijn breed aanvaard. We zijn vergeten dat er ooit voor die rechten gevochten is.

“De abortuswet is met een wisselmeerderheid goedgekeurd in mijn geboortejaar 1990 en ik was twaalf jaar toen de wetten rond palliatieve zorgen en euthanasie er kwamen. Ik heb het dus nooit anders gekend. Generaties die met bepaalde rechten opgroeien, voelen misschien veel minder sense of urgency om die wetten te verfijnen of uit te breiden. Dat was nochtans wel de intentie van de originele progressieve actoren. Ook staan abortus en euthanasie, zij het bij die laatste niet letterlijk, nog altijd in het strafwetboek. Veel mensen beseffen dat niet. Het proces van Tine Nys heeft nog eens aangetoond dat de aanklacht voor gifmoord bij euthanasie nog altijd als een zwaard van Damocles boven het hoofd van artsen hangt.”

“In de klas over liberale waarden en rechten praten ligt gevoeliger dan vroeger”

Het algemeen gevoel is ook dat die rechten definitief verworven zijn. 

“In de westerse wereld geloven we graag dat de wereld erop vooruit gaat en alleen maar liberaler wordt. Dat klopt niet. Liberale rechten zoals abortus, euthanasie, draagmoederschap, het homohuwelijk,… kunnen weer in vraag gesteld en in het slechtste geval teruggedraaid worden. Denk maar aan de politieke partij die tijdens de campagne zei dat holebi-rechten verworven zijn, maar zich dan wel kant tegen voorlichting op school.”

Veel tieners houden er verrassend conservatieve denkbeelden op na, bleek uit het verkiezingsprogramma Eerste Keus.

“Mijn klas in het middelbaar was divers, maar ik kan me geen conflicten over levensbeschouwelijke thema’s herinneren. Dat is veranderd. Als ik nu interlevensbeschouwelijke klasbezoeken afleg in een middelbare school, is het soms een uitdaging om over liberaal gedachtengoed te praten. Het lukt, maar het ligt gevoeliger dan vroeger. Dat hangt samen met de opkomst van een meer identitair gedachtengoed.”

Dat is een probleem?

“Het wordt een probleem wanneer mensen zichzelf daarop terugplooien. ‘Ik ben dit en alleen dit, en wat jij zegt kan dus niet’. Tja, dan is het gesprek afgelopen. Dat identitair denken vind je trouwens aan beide uiteinden van het spectrum. De ene jongere zegt: ‘ik ben vegan en dus mag jij geen vlees meer eten’. En de andere: ‘ik ben moslim en dus mag je in mijn klas niet over holebi’s praten’. De eerste uitspraak wordt door sommigen te boek gesteld als progressief, de tweede conservatief. Maar als je dat links-rechts-kader loslaat, is de redenering eigenlijk dezelfde. Het gaat in beide gevallen om mensen die heel veel belang hechten aan een bepaalde lezing van hun identiteit."

Waar staat het vrijzinnig humanisme in die discussie?

“Identitair denken staat haaks op vrijzinnig denken. Vrijzinnig zijn betekent kritisch denken en pluralistisch en a-dogmatisch zijn. Een identitaire gedachte is per definitie een dogmatische gedachte.”

Kan het vrijzinnig humanisme deze generatie dan nog wel aanspreken?

“Veel jongeren – ouderen trouwens ook - staan achter het vrijzinnig humanisme zonder het zelf te beseffen. Als ik in een katholieke school spreek voor een klas die nog nooit van het gedachtengoed heeft gehoord, steekt niemand zijn vinger op. Maar wanneer ik klaar ben met mijn uitleg, zijn er regelmatig leerlingen die vragen waar ze een lidkaart kunnen kopen. Dan moet ik hen duidelijk maken dat we geen kerk zijn en geen lidkaarten hebben. Als je het uitlegt, zullen veel jongeren zich in de ideeën terug kunnen vinden, iets wat Callum Brown in zijn werk de ‘humanist condition’ noemt.”

“Het vrijzinnig humanisme is groot gemaakt door mensen met een grote dorst naar kennis”

Kunnen ze die ideeën ook praktisch toepassen in deze gepolariseerde tijden?

“Ik ben ervan overtuigd dat je polarisatie alleen kan tegengaan door kritisch naar de wereld te kijken. Het vrijzinnig humanisme biedt een serieuze meerwaarde als gidskader, ook binnen onze universiteit. We moeten ook de moeilijke onderwerpen durven aanraken. Het Israël-Palestina-conflict is heel pijnlijk. Het is belangrijk om kinderen en jongeren te leren hoe ze een standpunt kunnen innemen op basis van een grondige kennis van de achtergrond van dat conflict. Zo’n houding zet een rem op polarisatie. Hetzelfde als het over pakweg Trump gaat. In het middelbaar probeer ik uit te leggen hoe het kiessysteem in de VS werkt en hoe het kan dat iemand met zijn problematisch waardenkader toch president wordt. Je moet dat begrijpen om te voorkomen dat het opnieuw gebeurt.”

Veel jongeren informeren zich bijna uitsluitend via sociale media. 

“Als historicus vind ik dat jammer en een bedroevende evolutie. Enkel door veel te lezen en te leren besef je dat hoe meer je weet, hoe meer je weet dat je niet weet. Wie weinig leest, denkt tegenwoordig vaak wel van alles te weten. Het is een tweespalt waar ook vrijzinnige organisaties mee kampen. Het Humanistisch Verbond kaart bijna dagelijks nieuwe thema’s aan op zijn platform, in de vorm van korte teksten. De leestijd is zeven of acht minuten. De inhoud blijft kritisch, maar je bent er geen uur mee kwijt. En deMens.nu zit op TikTok. Naar verluidt slaat dat aan. Men wil de vertaalslag maken naar een brede doelgroep en de formats die jongeren gebruiken. Voor een gedachtengoed als het vrijzinnig humanisme is dat ontzettend moeilijk. De vrijzinnigheid is groot gemaakt door hooggeschoolde mensen en laaggeschoolde mensen die een grote dorst naar kennis hadden, die ze konden lessen in de volkshogescholen en de bibliotheken van bijvoorbeeld het Vermeylen- of het Willemsfonds. Als onderzoeker denk ik soms: gooien we het kind niet met het badwater weg?”

“Humanisten kijken met verwondering naar de wereld”

Het vrijzinnig humanisme zet de mens centraal en gelooft vast in de maakbaarheid van de maatschappij en de wereld. De milieu- en klimaatcrisis lijkt dit optimisme op de proef te stellen. Jaap Kruithof pleitte indertijd voor een ecocentrisch humanisme, met de mens als deel van het geheel. 

“Dat is een visie die de laatste jaren binnen de georganiseerde vrijzinnigheid sterk opgang maakt. De Nederlandse milieufilosoof Floris Van den Berg, die in ons postgraduaat een vak doceert, heeft het over ecohumanisme. De mens blijft centraal, maar is ingebed in al het leven op de planeet.”

Kan je als vrijzinnig humanist spiritueel zijn?

“Leo Apostel schreef er een boek over: ‘De atheïstische spiritualiteit’. Voor mij heeft spiritualiteit te maken met aanwezig zijn, verwonderd zijn. ‘Ode aan de verwondering’, als ik Caroline Pauwels nog eens mag citeren. Dat is het. Humanisten kijken met verwondering naar de wereld.”

Ken je het vrijzinnig humanisme van thuis uit?
“Niet echt, maar het kritisch denken werd er wel met de paplepel ingegoten. We hadden verschillende kranten en keken naar nieuwsuitzendingen op Vlaamse, Franstalige, Franse en Engelse zenders. Daarna hadden we het over de verschillen.  Daar hebben mijn ouders altijd op gehamerd: wees kritisch voor jezelf en kijk kritisch naar de wereld, want die is niet altijd wat ze lijkt.”

Spreekt de humanistische kant van het gedachtengoed je evenveel aan?
“Ik vind het een heel mooi idee dat mensen uit zichzelf goed kunnen zijn, zonder dat een hogere macht ons iets oplegt. Zelf probeer ik zonder vooroordelen op mensen toe te stappen en open te staan voor andere meningen en levensvisies. Ik heb het gevoel dat ik een vriendelijkere mens ben geworden. Als een persoon in armoede me op straat aanspreekt, probeer ik die niet te negeren maar toch minstens een paar zinnen uit te wisselen. Mensen met een open blik benaderen is het minste dat je kan doen.”

Welke rol kan het vrijzinnig humanisme vandaag spelen?
“De meningen verharden, de nationale politiek polariseert, internationale conflicten flakkeren op: de tendensen zijn niet leuk. We staan te weinig open voor dialoog. Er is nood aan toenadering, aan kijken wat ons verbindt. Dat zijn allemaal waarden uit het vrijzinnig humanisme.”