Het rectoraatsgebouw van de VUB in ere hersteld - DEEL 3: TOEKOMST

Er zijn weinig Brusselse gebouwen die zo tot de verbeelding spreken als het iconische rectoraatsgebouw van de VUB, van de hand van de modernistische architect Renaat Braem (1910-2001). Het Braemgebouw werd opgeleverd in 1976, en wordt ruim 50 jaar later, op 12 december a.s., officieel ingehuldigd na een grondige renovatie. Hoe relevant is het Braemgebouw vandaag nog en doorstaat het ook de komende jaren de tand des tijds, zeker op het vlak van duurzaamheid? Drie VUB’ers laten hun licht schijnen op de toekomst van de ‘Sigaar’.

Zal het Braemgebouw de tand des tijds doorstaan?
Rik Röttger: “Ik hoop het. Het gebouw gaat al ruim 50 jaar mee, en dat was geen evident parcours.  Dankzij de renovatie is het gebouw herrezen, en als er ooit - mocht dat nodig zijn - opnieuw mensen gevonden kunnen worden die het gebouw met zoveel expertise en liefde restaureren, dan kan het Braemgebouw overleven. Het is ondertussen ook sinds 2007 beschermd als monument door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, , inclusief de muurschilderingen, tuinen en vijver,”

Krijgt het een plek in onze geschiedenisboeken, denkt u?
“Ik denk dat het zijn plekje in onze geschiedenisboeken al wel verdiend én verworven heeft. Enerzijds als een stukje van onze collectieve geschiedenis, anderzijds als studie-object voor studenten architectuur: een mijlpaal in het oeuvre van Braem, maar ook een symbool voor de jaren 70. Het Braemgebouw is uniek in zijn genre. Het is het enige rectoraatsgebouw met die symbolische gelaagdheid.”

Zal het toekomstige generaties nog aanspreken?
“Ik heb recent al een paar rondleidingen in het gerenoveerde gebouw mogen geven, o.a. voor studenten tijdens de onthaalweek. Als ik hen de verhalen áchter de muurschilderingen vertel, dan voel ik toch dat ze getriggerd zijn. Braem was zeer vooruitstrevend in zijn ideeën. Hij was bijvoorbeeld heel feministisch en trekt echt partij voor de vrouw. In zijn muurschilderingen op de bovenste verdieping zie je dat elk hoofd een vrouwelijke figuur heeft. In zijn visie zou het intellect in de toekomst eerder vrouwelijk zijn. Braem koppelde het mannelijke eerder aan oorlog en strijd, het vrouwelijke aan dialoog en reflectie.  

Wat bij studenten ook telkens indruk maakt, is dat Braem redelijk compromisloos te werk ging. Zijn rebelse karakter – moeilijk of niet, ik kies toch mijn eigen weg – spreekt echt aan. Net als zijn open visie op de wereld. In zijn muurschilderingen maakte hij al duidelijk een koppeling tussen de mens en de kosmos. Als mens hoor je zorg te dragen voor de aarde, je mag ze niet zomaar leegroven: ook dat ecologische aspect is heel eigentijds. 

Braem had ook veel gereisd. In zijn schilderijen zie je daarom niet alleen witte mensen, maar een heel universalistisch beeld van de mens, waardoor het voor de studenten heel eigentijds overkomt.”

Het Braemgebouw is een iconisch gebouw uit de jaren '70. Hoe lastig was het om, tijdens de renovatie het erfgoedkarakter te bewaren en tegelijk te rekening te houden met de hedendaagse normen op vlak van duurzaamheid en innovatie?
Bart Sibiel: "In de jaren '70 was het crisis, waardoor Braem zowel in zijn plannen als in de keuze van materialen compromissen moest sluiten. Bij de start van de renovatiewerken in 2019 bleek het gebouw er veel slechter aan toe te zijn dan aanvankelijk ingeschat. 

Aan de binnenkant was het gebouw slecht geïsoleerd en voldeden de ventilatie- en verwarmingsinstallaties niet meer aan de energetische normen van vandaag. Het gebouw was ingericht in kotjes, in tegenstelling tot de open landschapskantoren die Braem oorspronkelijk ambieerde. Verder had je ook een aantal structurele gebreken: de liften waren niet toegankelijk voor rolstoelgebruikers en stonden vaak in panne, de parking was enkel bereikbaar via een trap en op het gelijkvloers en de eerste verdieping had je geen toiletten die voor iedereen toegankelijk waren. 

Om al die problemen op te lossen moesten we steeds op zoek naar de gulden middenweg tussen het niet raken aan de kern van het gebouw en het respecteren van hedendaagse normen op vlak van duurzaamheid en veiligheid. Om maar één voorbeeld te noemen: de dienst Erfgoed was voorstander om het raamwerk te restaureren, maar door de slechte staat van sommige ramen was het duurzamer om ze allemaal te vervangen. We moesten door heel het proces dus voortdurend compromissen sluiten. Origin, het architectenbureau dat we onder handen hebben genomen voor de renovatie en restauratie van het gebouw, begeleidde ons hier goed in.”

Wat zal de VUB-gemeenschap merken van die duurzaamheidsingrepen? 
“Het gebouw werd heringericht met open landschapskantoren en functionele ruimtes. Bovendien heeft door het ingeburgerde thuiswerken niet iedereen nog een eigen kantoor nodig. Daardoor kan het rectoraatsgebouw nu meer ondersteunende diensten huisvesten dan voorheen. Tegelijk komen er op het gelijkvloers en de eerste verdieping meer ruimtes vrij die ten dienste staan van de hele VUB-gemeenschap, voor opleidingen, vergaderingen en andere activiteiten. Zo krijgt voortaan iedereen – ook studenten - de kans om het gebouw op hun eigen manier te beleven."

Is het Braemgebouw dankzij de renovatiewerken opnieuw een eigenzinnige parel van een eigenzinnige architect voor een eigenzinnige universiteit?
“De ellipsvorm, het raamwerk, de inkomhal met luifel, de centrale trap, de muurschilderingen... ze belichamen allemaal het gedachtengoed van de universiteit. Door ze in hun oorspronkelijke pracht te herstellen en tegelijkertijd een hedendaagse update te geven, komen deze elementen nu nog meer tot leven zoals Braem ze oorspronkelijk bedoeld had. Dat maakt het Braemgebouw vandaag nog meer hét symbool van de VUB-gemeenschap, één van de plekken waar ons vrijzinnig engagement als universiteit echt tot uiting komt. We mogen dat koesteren en er terecht fier op zijn.”     

Welke indruk laat het gebouw bij je na? 
Jurre Smets: “Over de ganse VUB-campus in Etterbeek staan er kunstwerken en artistieke gebouwen die het eigenzinnige en vooruitstrevende karakter van de VUB benadrukken. Voor mij past het tijdloze, modernistische en tegelijk minimalistische Braemgebouw perfect binnen dit rijtje. Tijdloos omdat je er niet echt een stijl kan opplakken, en dan ook weer wel. Ik zou er bijvoorbeeld niet van schrikken dat nieuwe studenten denken dat het een recent gebouw is. Modernistisch door het repetitieve raamwerk dat een soort patroon vormt in een ongewoon sigaarvormig gebouw. Minimalistisch omdat er aan de buitenkant - buiten de luifel met symbolen - niet veel ornamenten zijn, maar aan de binnenkant dan weer des te meer door de trappenhal en de muurschilderingen. Het is alsof de architect een spel wou spelen met de toeschouwer, waarbij je tot in de kern van het gebouw moet komen om het volledig te doorgronden en te begrijpen.”

Denk je dat het studenten blijvend kan inspireren? 
“Het Braemgebouw heeft een eigenzinnig karakter dat zeker kan inspireren, maar ik denk dat het verhaal en de functie ervan misschien wat onderbelicht zijn bij studenten. Ook hoef je hier als student niet te zijn, waardoor velen misschien niet spontaan durven binnenstappen.  Althans, dat was mijn ervaring. Tot voor mijn deelname aan dit interview, zag ik het gebouw voornamelijk als herkenningspunt van ‘thuiskomen op de campus” en veronderstelde ik dat er vooral administratief personeel werkzaam was. Ik had zelf nog nooit één voet in het gebouw gezet. Sinds het interview heb ik het gebouw in al zijn pracht van dichterbij kunnen bewonderen – ik ben tot op de eerste verdieping geraakt – en is mijn fascinatie enkel toegenomen. Je voelt je meer verbonden met de VUB-gemeenschap en het gedachtengoed. Ik zou iedereen dan ook zeker aanraden om minstens één keer een kijkje te gaan nemen.”