Europa gaat de Verenigde Staten achterna: er rolt een vloedgolf van overgewicht en obesitas over ons heen. De oplossing klinkt een beetje saai, beseft voedingsexpert prof. dr. Elisabeth De Waele (UZ Brussel). “We moeten minder eten en meer bewegen. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan.”
Symposium Medische Wereld 20 april 2024
De lezing van Elisabeth De Waele maakt deel uit van het programma van het Symposium Medische Wereld, dat plaatsvindt op 20 april 2024. Dit evenement werd opgericht in 2013 door enkele gemotiveerde studenten en artsen van de VUB en UZ Brussel. Zij worden bijgestaan door een jaarlijks wisselend ondersteunend en wetenschappelijk comité en gesteund door verschillende ziekenhuizen, organisaties en bedrijven. Het symposium is uitgegroeid tot een van de grootste medische congressen van België, met meer dan 1300 deelnemers uit een brede doelgroep van artsen, studenten en paramedici.
Volgens cijfers van Eurostat (uit 2019) kampt 50,2 procent van de Europeanen met overgewicht (BMI tussen 25 en 30) of obesitas (BMI vanaf 30). De gevolgen voor de volksgezondheid zijn niet min. Zwaarlijvigheid is slecht voor hart en bloedvaten, veroorzaakt diabetes en verhoogt de kans op zes soorten kanker, waaronder borst-, darm- en prostaatkanker. Wat is de oorzaak van al die extra kilo’s? Elisabeth De Waele vat het samen in de titel van haar lezing op het jaarlijkse Symposium Medische Wereld van de VUB: ‘Trop is te veel’. Daar had eigenlijk nog bij kunnen staan: ‘… en pas assez is te weinig’.
Elisabeth De Waele: “Het is inderdaad een combinatie van te veel en te weinig: we eten te veel en we bewegen te weinig. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is dat een evolutie van de laatste jaren. Ze ziet een toename van energierijke voeding, met veel vetten en suikers, en een evolutie van fysieke arbeid naar zittend werk. Daardoor is er een onevenwicht tussen de energie die we opnemen en de energie die we verbruiken. Obesitas is verdrievoudigd sinds 1975.”
Klasfoto’s uit die tijd tonen veel magere sprieten, terwijl bloemkool met béchamelsaus, aardappelen en worst toen dagelijks kost was.
“Ik vermoed dat dit vooral met fysieke activiteit te maken heeft. Vroeger liepen of fietsten kinderen naar school en speelden ze veel buiten. Op televisie was er behalve Tik Tak weinig te zien. Nu zijn ze uren zoet met TikTok.”
Anderzijds bestaan er mensen die drie keer per week sporten en toch overgewicht hebben.
“Dan is vooral de inname van energie het probleem. In het ziekenhuis zien we soms mensen die als ontbijt een donut met karamel eten – goed voor 600 kilocalorieën. Dan is het niet te verwonderen dat je lichaam voor 50 procent uit vetmassa bestaat.”
Hoe meet je zoiets?
“Met bio-elektrische impedantie analyse of BIA. Een weegschaal maakt geen onderscheid tussen spier-, bot- en vetweefsel, BIA wel. Zo ziet een patiënt zwart op wit: uw lichaamsgewicht is 119 kilo, en daarvan is 56,5 kilo vet - bij wijze van voorbeeld. Sommige mensen zeggen dat ze zware beenderen hebben, maar dat klopt niet. Ik heb al veel zware mensen gezien, maar nog maar weinig mensen met zware beenderen.”
En zware mensen met zware spieren?
“Dat wel. Spieren wegen meer dan vet. Een topsporter van 100 kilo heeft een heel andere lichaamssamenstelling dan een obese persoon van 100 kilo. Daarom bekijken we het in het ziekenhuis per individu. Spieren hebben trouwens veel meer energie nodig dan vet. Een topzwemmer slaat tot 10.000 kilocalorieën per dag binnen, maar hij ligt dan ook 8 uur per dag in het zwembad, en niet in de zetel. Hoe meer je beweegt, hoe meer je mag eten. En omgekeerd.”
Hebben sommige mensen echt een tragere verbranding?
“Ja. Daarom bekijken we naast die lichaamssamenstelling ook het metabolisme van onze patiënten. Bij een aantal draait dit inderdaad op een lager pitje. Als deze mensen niet willen verdikken, zullen ze 10 à 20 procent minder mogen eten dan gemiddeld. Mensen met een sneller metabolisme kunnen dan weer 10 à 20 procent meer eten zonder te verzwaren. Zet die twee samen aan tafel, dan kan de persoon met het snellere metabolisme 30 à 40 procent meer eten dan zijn buur.”
“Intermittent fasting is geen duurzame oplossing”
Vet, suiker, koolhydraten,… wat is nu eigenlijk de grootste boosdoener?
“Om de zoveel jaar duikt er een nieuwe bad guy op, die dan zogezegd geëlimineerd moet worden. Dat heeft geen zin. Je moet je lichaam een gezond, evenwichtig voedingspatroon aanbieden, met daarin altijd de drie voedingsgroepen: suikers, vetten, eiwitten. Daar is een mens voor gemaakt.”
Je gelooft niet in diëten?
“De nieuwe voedingsdriehoek hangt in mijn bureau en thuis aan de koelkast. Daarop staat: diëten werken niet, of toch maar even. Je vermijdt bijvoorbeeld pasta, brood of rijst en verliest gewicht, maar dan raak je het beu en kom je even snel weer aan.”
Wat vind je van intermittent fasting?
“Ook dat is geen duurzame oplossing. Je lichaam krijgt het signaal dat er minder eten komt en past zich daaraan aan: het remt je metabolisme af, zodat je minder energie verbrandt en meer opslaat. Stop je met vasten, dan komen de kilo’s er sneller bij dan voorheen, want je metabolisme staat op een lager pitje. Je kunt je metabolisme weer wakker maken door sport of lichaamsbeweging. Dat vergt wel enkele weken.”
De laatste hype heet Ozempic…
“Dat is een medicijn voor mensen met diabetes type 2, waarmee je ook gewicht kunt verliezen. Dat is weer zo’n quick fix. In het begin zijn de resultaten goed. Maar van zodra je ermee stopt, vliegen de kilo’s er weer aan. Sorry, de boodschap is saai: eet gevarieerd en beweeg voldoende. Wil je aan de kust een ijsje eten? Wandel dan ook vijf keer de dijk op en af.”
Klopt de vuistregel: vul je bord voor de helft met groenten, voor een kwart met aardappelen, pasta of rijst, en voor een kwart met vlees, vis, zuivel of een vleesvervanger?
“Als je zo eet, kom je al een heel eind. Vergeet ook niet om een beetje vet toe te voegen, liefst een onverzadigd vet zoals olijfolie. Hersenen hebben essentiële vetzuren nodig, zeker in de groei. Kindjes komen soms in de problemen omdat de ouders te weinig vet in hun groentepap doen. Mijn advies: surf eens naar www.gezondleven.be. Je vindt er de voedingsdriehoek en inspiratie voor je boodschappen.”
Bio? Lokaal? Volgens het seizoen?
"Dat zijn goede opties om je ecologische impact te verminderen. Maar wil je op gewicht blijven of kilo’s verliezen, dan is het weer hetzelfde liedje: hou je energie-inname in evenwicht met je energieverbruik.”
“Veel mensen hebben een moeilijk leven en niet de energie om gezond te koken”
We zijn omringd door goedkope minderwaardige voeding. Is het wel eerlijk om de verantwoordelijkheid helemaal bij het individu te leggen?
“Een terechte vraag! Als je in een winkelstraat om de tien meter een hamburger kunt eten voor anderhalve euro, wordt het moeilijk. Er zijn structurele maatregelen nodig. In sommige landen is reclame voor fastfood al verboden, in België nog niet. Er moeten ook meer middelen gaan naar preventie en informatieverstrekking. Veel mensen hebben geen basiskennis of toegang tot correcte informatie. Gezond eten kost ook geld, moeite, planning en tijd. Vanuit onze bevoorrechte positie vergeten we het soms, maar veel mensen hebben een moeilijk leven en niet de puf om gezond te koken.”
Is daar een taak voor de scholen weggelegd?
“Ze moeten daar al veel, maar ik zou zeggen van wel. Er zijn trouwens al goede initiatieven. Onze zoon van tien heeft op school de voedingsdriehoek geleerd. Hij vond dat tof. Ik ook. Ik heb hem gezegd: zorg maar dat je het goed doet op die toets! (lacht) Een paar jaar geleden hebben we samengewerkt met een school waar veel kinderen van VUB- en UZ Brussel-medewerkers schoollopen. Ze krijgen daar volle melk. We hebben ook gepleit voor fruit en groenten in de lunchdoos. Ik merk dat mijn oudere kinderen die goede gewoonte hebben meegenomen naar het middelbaar.”
Kunnen werkgevers iets gelijkaardigs doen?
“Het UZ Brussel maakt elke dag 750 liter soep. Verschillende diensten bieden die ook aan hun personeel aan. Met een kom soep achter de kiezen heb je toch minder zin in snoep of een suikerwafel, denk ik.”
Bio Elisabeth De Waele
Prof. dr. Elisabeth De Waele is hoofd van de in 2021 nieuw opgerichte dienst Klinische Nutritie van het UZ Brussel. In deze dienst werken artsen, diëtisten, apothekers en verpleegkundigen samen aan de zorg voor opgenomen en poliklinische patiënten met voedings- en metabole problemen.