Nom de Dieu: kritiek, blasfemie, satire … ?

De Vrije Universiteit Brussel, deMens.nu en Pilar nodigen je uit om een bezoek te brengen aan de expo Nom de Dieu.

In deze tentoonstelling over blasfemie kozen curatoren prof. em. Willem Elias en leermeester niet-confessionele zedenleer Kathleen Van Nuffel bewust voor werken van moderne, spraakmakende Belgische kunstenaars. In veel van de werken wordt naar het christendom en katholicisme verwezen. Cultureel is het Westen namelijk nog steeds christelijk. Meer dan tweeduizend jaar invloed van dat wereldbeeld heeft onuitwisbare sporen nagelaten. Daarover gaat deze tentoonstelling.

Curator Willem Elias houdt er een andere benadering van blasfemie op na dan het Van Dale-woordenboek:

"In de Van Dale wordt ‘blasfemie’ enkel omschreven als “godslastering”. Vermits god niet bestaat, kan men hem ook niet lasteren. De blasfemie staat dichter bij de ketterij, een attitude die niet tevreden is met de wijze van voorstellen van de god én het geloof wil verbeteren. De bedoeling van deze tentoonstelling is niet blasfemie te bedrijven, maar ze tonend te begrijpen. Blasfemie is nu eenmaal een deel van de methodiek van het vrije denken. Dat vrije denken beter begrijpen, ligt in de lijn van doelstellingen van vrijzinnige organisaties."

Als bezoeker van deze expo ben je vrij om vragen te stellen over blasfemie en blasfemische kunst, je eigen mening te vormen én om van mening te veranderen.

TOEGANG

De toegang is gratis maar we vragen wel om tickets op voorhand te boeken zodat we zicht hebben op het aantal bezoekers.
Groepen tot 20 personen kunnen via het ticketsysteem boeken.
Rondleidingen voor groepen van 5 tot 20 mensen zijn mogelijk. Stuur daarvoor een aanvraag naar brussel[at]demens.nu

OPENINGSUREN

Van woensdag tot en met zaterdag.
Telkens van 14u tot 20u.
Gesloten tijdens de wintervakantie.

BOEK HIER JE TICKET(S)

SCROLL VERDER VOOR EEN EERSTE KENNISMAKING MET HET WERK VAN DE KUNSTENAARS.

“De Jezusfiguur is al eeuwen een naakt”

Leermeester niet-confessionele zedenleer Kathleen Van Nuffel is curator, samen met haar echtgenoot prof. em. Willem Elias. “Kunst doet niemand iets aan. Waarom zouden kunstenaars dan het zwijgen moeten worden opgelegd?”

Lees het interview

Co-curator Willem Elias over de expo:

Bekijk de foto's van de vernissage:

Blasfemische kunst?

Uit het voorwoord van de catalogus - door Jan Van den Brande (demens.nu):

"Deze tentoonstelling heeft geenszins de bedoeling om bepaalde religieuze groepen in een negatief daglicht te stellen. Hoewel blasfemie centraal staat, streven we niet naar het doel om zelf blasfemisch te zijn. We willen onderstrepen dat kritiek, satire en blasfemie essentiële elementen vormen binnen de Westerse cultuur en kunst. Kritiek, humor, satire en parodie maken sinds de renaissance deel uit van de kunst, een traditie die met de Verlichting verder werd versterkt en vandaag nog steeds actueel is."

"Wat kunst tot kunst maakt, is juist haar gelaagdheid en de mogelijkheid tot verschillende interpretaties. Zo kan Holy Cow van Tom Herck enerzijds geïnterpreteerd worden als een blasfemische afbeelding van de gekruisigde Christus, maar anderzijds als een weergave van onze kwetsbare dierlijke conditie, waarin het lijden en opofferen van dieren een spiegel vormt voor Christus’ lijden."

"Vrijheid houdt op te bestaan zonder de ruimte om kritisch te zijn en dus mogelijk aanstoot te geven. Het vrije onderzoek - de vrijheid om via wetenschap of kunst de werkelijkheid te onderzoeken - is daarom een principe dat we blijvend moeten koesteren."

BOEK EEN TICKET VOOR DE EXPO

Holy Cow in de kerk van Kuttekoven — © Tom Herck ‘Holy Cow’ - Installation 2017, Fibreglass (polyster) 490 cm x 235 cm x 90 cm & 81 m2 bath mixed with milk & water and milk powder. © Photo by Sebastien Steveniers ea

Symbolen en rituelen

Godsdienst wordt belijd via symbolen en rituelen. Deze handelingen vormen ook een aanleiding tot blasfemische bedenkingen.

In een ontwijde kerk in Kuttekove (Borgloon) evoceerde Tom Herck in 2017 een gekruisigde levensgrote koe, boven een melkplas van 5000 liter. Hiermee leverde hij kritiek op hoe de mens met dieren en voedsel omgaat. Enkele ultragelovige katholieken hadden het zo niet begrepen, en beschadigden het kunstwerk. Nu komt de installatie naar de VUB-campus. Een gelijkaardig thema brengt The Consumptions of The Suffering van Peter Weidenbaum aan. Het bestaat uit een bronzen beeld van een geofferde bok die aan een koord ophangt. Het lijden is de hoofdwaarde van de christelijke beleving. Voor geurkunstenaar Peter de Cupere blijkt de hemel geen etherische geur te hebben, maar de geur van de plek waar het lichaam ter aarde wordt besteld. Zijn Madonna verschijnt niet, ze verdwijnt.

Tomorrowland van Rob Vanoudenhove — © Rob Vanoudenhoven ‘Het Blijde optreden van Jezus. (Tomorrowland)’ - Collage, 75 cm x 75 cm, 2021

Erotiek

De dubbelzinnige houding van de kerk tegenover seksualiteit maakt dat het een blasfemische katalysator is geworden in de artistieke iconografie.

Félicien Rops (1833-1898) is daarin een baanbrekende kunstenaar. Hij veranderde Christus aan het kruis in een grijnzende duivel met een enorme erectie. Het is ook een belangrijk thema in het oeuvre van Carmen De Vos. Zij benadrukt dat er eveneens een miskende vrouwelijke kijk bestaat op erotiek en godsdienstige repressie. Op de tonen van de Mattheus-passie toont Hilde Braet de mimieken van masturberende mannen. Bart Ramakers creëert hemelse sferen waarin erotiek en heiligheid versmelten. Roland Minnaert toont ons een Mei-68-kijk op religie en erotiek en de seksuele revolutie van die tijd. Rob Vanoudenhoven maakt een collage in de geest van 'De Tuin der Lusten', maar zonder de zondige vermaning van Jheronimus Bosch. Hij toont vrouwen die zich verlustigen aan de gekruisigde en herleid daarbij een lijdende man tot lustobject.

2024 ‘Les poids et les mesures' - Frank JMA Castelyns — © Frank JMA Castelyns ‘Les poids et les mesures' - Houten kerkstoel, marmer, fosforescerende verf, 97 cm x 43 cm x 49 cm, 2022

Geboden en verboden

Hoe kan het dat in culturen zeden en gewoonten ontstaan die maken dat het leven er niet eenvoudiger op wordt?

Die morele zwaarte is duidelijk in het werk van Frank JMA Castelyns. Op een oude kerkstoel liggen een stapeltje klinkers. De kassei kan symbool staan voor het stap voor stap timmeren aan de weg van het leven. Zorgvuldig geladen op een zitting, verkrijgt men de betekenis van een beladen existentiële gewichtigheid. De in onze cultuur ingebakken ethische last wordt door Pjeroo Roobjee voorgesteld via getormenteerde figuren. De gekruisigde vertoont feminiene karaktertrekken vaak in compagnie van een hoeder van de wet met super-masculiene trekken. De paus van Ronny Delrue laat zalvend een zegenende hand zien, de andere verwordt tot een graaiende wellustige grijpgrage klauw. Het is de paus die een hand boven het hoofd houdt van de “Kindervrienden”, een werk van Dees de Bruyne, waarop kindermisbruik door notabelen van kerk en staat aangeklaagd worden. Liliane Vertessen, één van de eerste Belgische kunstenaars die het eigen lichaam als artistiek medium gebruikt, ziet men als kind ontredderd zitten. Het past in haar stijl van zelfportrettering. Ernaast staat een kruisbeeld, omringd door prikkeldraad. De verwantschap met de doornkroon van Christus, symbool voor het lijden, valt niet te ontwijken. Bij Jan Van Oost zet een prikkeldraad de toon in de confronterende verzoening tussen kruis en boezem. Elke Andreas Boon houdt het hoofd koel. Een christuskopje tussen ping pong paletten, een Madonnabeeld onttroond, maar gestoeld.

Vleeshaak van Jo De Smedt — © Jo De Smedt ‘Vleeshaak’. Gemengde techniek op papier (schetsboek), 30 cm x 42 cm, 2024
Uit de catalogus van de expo Nom de Dieu (demens.nu)

Macht

Er zijn ook kunstenaars voor wie blasfemie het onderuithalen van profane machtssystemen inhoudt. Zoals elke godsdienst op macht is gebaseerd, verkrijgt elke machtsuitoefening al snel de trekken van een religie. In zijn Gott ist tot concept verwittigt Nietzsche dat de overledene snel zal worden vervangen door een ander ongegrond machtssysteem. "Dieu est mort, vive dieu". Na de desacralisering volgt de resacralisering.

Beeldend kunstenaar Jo De Smedt voelt de kunstwereld aan de tand. Schilder Jan Van Imschoot rekent af met de politieke correctheid rond het Woke-idee. Wat op zich een interessante beweging van bewustwording rond discriminatie is, wordt volgens Van Imschoot al snel een repressief moralistisch systeem waarin het niet langer draait om een meer democratisch inzicht met oog voor diversiteit, maar om uitsluiting en repressie. Het speciaal voor deze tentoonstelling gemaakte schilderij is een reactie op een aanvaring bij de opstelling van zijn overzichtstentoonstelling in het SMAK. Een vrouwelijke curator had bezwaren tegen het ophangen van werken uit zijn reeks rond shemales. Voor Van Imschoot gaat het over zich goed voelen in het lichaam dat men heeft.

2024 Ivoren Toren II - Raymond Minnen — © Raymond Minnen ‘Ivoren Toren 2’ - Beschilderd gips, 228 x 70 x 70 cm, 2002

Schijnheiligheid en ontheiliging

Ook het ontheiligen van godsdienstige rituele objecten en klerikale theatraliteit komt vaak terug in het werk van kunstenaars. Het is een thematiek van een groot deel van het oeuvre van beeldhouwer Raymond Minnen en beeldend kunstenaar, schilder, tekenaar en graficus Freddy De Vierman.

Raymond Minnen: "Neem nu het geloof en de politiek. Dat zijn twee dingen die in wezen niks met elkaar te maken hebben. In mijn werk vermeng ik ze toch vaak, want heel dikwijls blijkt dat er dezelfde dingen spelen. Christus en God beloven het paradijs ná de dood, Lenin belooft het paradijs vóór de dood… Dat vertaalt zich dan in een werk waarbij ik vertrek van een waterflesje in de vorm van Onze-Lieve-Vrouw, zoals ze verkocht worden in Lourdes. Maar haar hoofd vervang ik dan door dat van Lenin, waardoor ik een nieuw geheel krijg. Of ik maak een buste van Lenin, die de soutane van de paus draagt. Twee dingen samenbrengen en dan laten botsen, dat doe ik graag.” (Gazet van Antwerpen, 2016)

Liturgische objecten van Guillaume Bijl — © Guillaume Bijl ‘Liturgische Objecten’
Installatie, 2019

Blasfemisch effect?

Een kenmerk van verschillende kunstwerken is dat ze, niettegenstaande de thema’s blasfemisch zijn, ze in de ogen van zo goed als geen enkele gelovige nog een blasfemisch effect hebben. Om echt als blasfemische act over te komen heeft men een sterk geloof nodig.

Guillaume Bijl speelt daarop in met zijn installatie 'Liturgische objecten'. De installatie maakte hij voor het Museum voor Religieuze Kunst Parcum in de abdij van Heverlee. De shop met kaarsen en kruisen - waarmee men zich een weg naar de hemel kan vinden - stond toen vlakbij de balie zodat vele bezoekers dachten dat de voorwerpen echt te koop waren. Axel Daeseleire confronteert religie en oorlog. Marcel Mariën geeft een satire op het verhaal van de zoon van de schrijnwerker. Wim Delvoye - wereldwijd bekend om zijn kakmachine en getatoeëerde varkens - tatoeëerde een portret van Christus op een varkenshuid. Zijn kruis komt in de stripwereld terecht, of transformeert tot een DNA-keten. De Christus van Frank Maieu kan de wereld niet meer aan zien en verstopt zich achter het kruis. Mr Donka beeldt de zwangere Heilige maagd uit met een Pinokkio-neus.

BOEK EEN TICKET VOOR DE EXPO

De wereld heeft je nodig

Dit initiatief maakt deel uit van het publieksprogramma van de VUB: een programma voor iedereen die vindt dat het anders kan in de wereld en gelooft dat wetenschappelijke inzichten, kritisch denken en dialoog een belangrijke eerste stap zijn om je stempel te drukken op jouw omgeving en de wereld.

Als Urban Engaged University wil de Vrije Universiteit Brussel een drijvende kracht van verandering in de wereld te zijn. Met ons academisch onderwijs en ons innovatief onderzoek dragen we bij aan de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties en drukken we mee onze stempel op de toekomst.

Creëer mee(r) impact Ontvang uitnodigingen voor VUB's publieksactiviteiten

LEERKRACHT? BEZOEK DE EXPO MET JE KLAS!

Leerlingen uit de derde graad secundair onderwijs kunnen in klasverband de expo bezoeken.
Het dagprogramma voor max. 100 leerlingen ziet er dan als volgt uit:

9u30: Verwelkoming en introductie op het thema door HuisvandeMens/Huis van het Praktisch Humanisme. De leerlingen worden in twee groepen van max. 50 gesplitst
10u: GROEP 1: Begeleide rondleiding met opdrachten op de expo. GROEP 2: film- of theatervoorstelling over het onderwerp.
12u: Lunch in het VUB-restaurant
13u: GROEP 2: Begeleide rondleiding met opdrachten op de expo. GROEP1: film- of theatervoorstelling over het onderwerp.
15u: Alle leerlingen komen terug samen op één centrale plek en wisselen hun bevindingen uit. Er is ook gelegenheid om nog vragen te stellen over de tentoonstelling en de voorstelling.
15u30: Einde

Het is ook mogelijk om onder begeleiding enkel de tentoonstelling te bezoeken: max. 50 personen.

Beschikbare data voor scholen:

Donderdag 9 januari 2025
Dinsdag 14 januari 2025 (volzet)
Donderdag 23 januari 2025
Dinsdag 28 januari 2025

VRAAG EEN KLASBEZOEK AAN

Praktisch