Tolken kan traumatiserend zijn, al zeker als je werkt met oorlogsvluchtelingen. Hun verhalen zijn heftig, bovendien moet een tolk het verhaal van zijn of haar cliënt vertellen in de eerste persoon. Dit weegt op het mentaal welzijn van veel tolken. Over dat plaatsvervangend trauma gaat de masterthesis van VUB-alumna Chiara Rao. Ze werd ervoor bekroond door de Belgische Kamer van Vertalers en Tolken. Momenteel onderzoekt Rao voor haar PhD hoe we tolken beter kunnen ondersteunen.
Hoe ben je bij je thesisonderwerp gekomen?
“In 2017 studeerde ik voor vertaler-tolk. Toevallig botste ik op een online artikel over plaatsvervangend trauma bij tolken in openbare instellingen. Ik had er nog nooit van gehoord en was zelfs een beetje geschrokken dat tolken zo’n impact kon hebben op het mentaal welzijn. Sindsdien laat het onderwerp me niet meer los. Toen ik in 2022 een onderwerp moest kiezen voor mijn thesis aan de VUB, kwam het idee terug naar boven. De oorlog in Oekraïne was een paar maanden daarvoor begonnen, we werden overspoeld door oorlogsvluchtelingen. Ik besefte hoeveel tolken betrokken moesten zijn en bedacht dat ze er zich allicht niet van bewust waren dat ze het risico liepen getraumatiseerd te raken. Anders dan in de opleiding van politieagenten, brandweerlui of medisch personeel worden tolken hier niet op voorbereid.”
Was er dan wel genoeg informatie beschikbaar om je thesis te schrijven?
“Toch wel. Er was al interessant onderzoek gedaan. Dat heb ik samengebracht met onderzoek naar plaatsvervangend trauma bij therapeuten en paramedici. Zo kreeg ik een compleet beeld en leerde ik veel over het fenomeen zelf. Daarnaast interviewde ik tolken die met Oekraïense vluchtelingen hebben gewerkt sinds het begin van de Russische invasie. Bij hen toetste ik mijn theoretische kader af. Zo kwam ik tot de conclusie dat plaatsvervangend trauma een reëel probleem is bij tolken. Ze krijgen te maken met dezelfde symptomen als andere hulpverleners. Met het grote verschil dat ze hier niet op voorbereid zijn.”
Wat maakt hen precies zo kwetsbaar? Ze horen de verhalen wel, maar ze zijn er meestal zelf geen getuige van.
“Ze moeten niet alleen luisteren naar de verhalen - wat op zich al zwaar kan zijn - , ze moeten ze ook vertalen én ze vertellen in de eerste persoon, bijna alsof het hen is overkomen. Dat maakt dat sommigen de verhalen gaan internaliseren.”
Met welke klachten krijgen ze te maken?
“Veel tolken zitten met intrusieve gedachten. Ze denken heel vaak terug aan hun cliënten en wat hen is overkomen. Ze kunnen het niet van zich afzetten. Verder zitten velen van hen met schuldgevoelens. Ze voelen zich verantwoordelijk, maar ze kunnen niet veel doen. Anderen klagen over slecht slapen, hoofdpijn, rugpijn, gevoelens van wanhoop en depressie… Het gaat heel breed. Maar de impact op hun leven is overduidelijk. Als je ‘s avonds blijft piekeren en je raakt daardoor niet in slaap, dan heeft dat gevolgen voor je functioneren.”
Wat zou deze tolken kunnen helpen?
“Meer bewustzijn is een eerste stap. Als je weet dat dit kan gebeuren en wat de symptomen zijn, kun je sneller positieve coping strategieën gaan hanteren. Regelmatig een pauze inlassen voor een wandeling bijvoorbeeld, of je gevoelens delen met mensen die je vertrouwt. Opdrachtgevers kunnen ook een rol spelen, bijvoorbeeld door tolken vooraf te briefen over wat er tijdens de sessie aan bod zal komen. Dan kun je je daar mentaal op voorbereiden. Zo sprak ik met een tolk die zelf een traumatische ervaring had met kanker. Voor haar is het triggerend om kankerdiagnoses te moeten tolken. Als ze dit op voorhand weet, kan ze inschatten of ze al dan niet de mentale ruimte heeft om dit te doen. In mijn thesis legde ik bovendien ook de basis voor een opleidingsmodule voor startende tolken, gebaseerd op wat we weten over plaatsvervangend trauma in andere beroepsgroepen.”
Je diende ook een aanvraag in bij FWO voor een beurs. Wat wil je verder onderzoeken in je PhD?
“Mensen die getraumatiseerd zijn ontwikkelen traumataal. Ze maken hun zinnen niet af, ze zeggen vaker euh of gebruiken stopwoorden als ze spreken over emotionele ervaringen. Op basis van iemands taal, kun je afleiden of die persoon mentaal belast is. Nu, taal is hét werkinstrument van een tolk. Ik wil bestuderen hoe de taal van tolken geïmpacteerd wordt door traumatische verhalen én of die taal verbetert als tolken positieve coping strategieën leren implementeren.”
Je onderzoek heeft veel raakvlakken met de psychologie. Daar heb je niet voor gestudeerd. Hoe pak je dat aan?
“Ik heb altijd veel interesse gehad in psychologie. Het was mijn tweede keuze toen ik ging studeren en ik lees er veel over. Maar ik ben natuurlijk geen getraind psycholoog. Voor mijn thesis had ik dus best wat inhaalwerk om helemaal up to date te zijn. Dat was soms lastig, maar het gaf ook voldoening omdat er zo een hele nieuwe wereld voor mij open ging.”
Was dat de grootste uitdaging bij het schrijven van je thesis?
“Nee, nog lastiger was het om alles rond te krijgen binnen een krap tijdschema. Zeker omdat ik interviews wilde afnemen, was dat soms spannend. Je moet genoeg kandidaten vinden, je moet de gesprekken ingepland krijgen. Als je met mensen werkt, gebeuren er altijd onverwachte dingen. Het praktische aspect was dus uitdagend, en het emotionele luik al helemaal. Sommige interviewees begonnen te huilen, of vertelden verhalen die erg traumatiserend waren. Maar dat ze zich zo open opstelden, gaf me veel voldoening. Sommigen vertelden me dat ze dankzij dat gesprek ook meer inzicht kregen in hun situatie. Ook dat deed deugd, maar vaak bleven de gesprekken nog lang nazinderen in mijn hoofd. Ik voelde me emotioneel betrokken.”
In welke mate was je tijdens je studies goed voorbereid op dit onderzoek?
“Ik heb veel gehad aan het vak ‘Interpreting studies and research methodology’. Daardoor wist ik precies welke stappen ik moest zetten om deze thesis te schrijven. Zonder dat kader, zou mijn brein in alle richtingen zijn gegaan. Dat vak heeft me geholpen om een planning te maken. Ik wist exact welke informatie ik wanneer moest hebben. Op het omgaan met al die emoties voelde ik me minder goed voorbereid. Maar kun je daar ooit op voorbereid zijn? Ik denk dat je dat al doende leert.”
BIO
De Italiaanse Chiaro Rao studeerde af aan de VUB faculteit Letteren en Wijsbegeerte, met een Master's degree in Multilingual Mediation and Communication (English & Russian). Voor haar masterthesis: "Interpreting a War: Vicarious Trauma and Guilt in Interpreters", kreeg ze in januari 2024 een gedeelde derde prijs van de BKVT – Belgische Kamer van Vertalers en Tolken - voor de beste Masterproef voor toegepast onderzoek inzake vertalen of tolken. Voor haar presentatie van haar masterproef won Chiara ook de Publieksprijs. Momenteel werkt Chiara als onderzoeker aan de VUB waar ze verder onderzoek doet naar het topic van 'vicarious trauma in interpreters'.